Rüdiger Safranski, de bestsellerauteur die de groten uit de Duitse cultuurgeschiedenis boven het puur academische uittilt, vierde op 1 januari zijn 80ste verjaardag. Veel van zijn boeken werden in het Nederlands vertaald. Minder gekend bij ons is zijn onversneden kritiek op het Duitse migratiebeleid.

Safranski’s monografieën over Goethe, Schiller, Hölderlin, Schopenhauer en Nietzsche — om er maar enkele te noemen — hebben intussen de weg naar de Nederlandstalige lezer gevonden.

‘Zijn teksten zijn overtuigend en vrij van overtollige franjes’, schrijft Paul Van Aelst van het Humanistisch Verbond in een recensie over Eenling zijn, een boek waarin Safranski de relatie tussen individu en maatschappij vastknoopt aan de gedachtewereld van denkers als De Montaigne, Rousseau, Diderot, Stendhal, Kierkegaard, Thoreau en Stirner.

Romantiek

Tot eind de jaren ’70 was Safranski werkzaam als assistent Germaanse filologie aan de Freie Universität Berlin. Hij moest op een bepaald moment beslissen of hij zijn studie over de Romantiek zou uitwerken tot een tweede proefschrift, dan wel een boek.

Er volgde uiteindelijk een boek over de schrijver E.T.A. Hoffmann, maar het was pas bij de publicatie van zijn monografie over Arthur Schopenhauer in 1987 dat Safranski volledig van zijn pen kon gaan leven. De roem van de buitenissige cultfilosoof uit Danzig zal hem daarbij zeker een duwtje in de rug hebben gegeven.

Hij hield altijd al van ‘het poëtische in de filosofie en het filosofische in de poëzie’

Safranski noemt zichzelf een ‘philosophischer Schriftsteller’, een filosofisch schrijver. Hij hield altijd al van ‘het poëtische in de filosofie en het filosofische in de poëzie’. Vandaar ook zijn belangstelling voor de Duitse dichters die tegelijk denker waren of omgekeerd.

Als er zoiets als het voorbestemde bestaat, zou het haast geen toeval mogen zijn dat Safranski het levenslicht zag in Rottweil (Baden-Württemberg) op een boogscheut van Meßkirch, de geboorteplaats van Martin Heidegger. Als geen ander heeft Heidegger een eigen taal gecreëerd en ‘Dichtung’ en wijsbegeerte in elkaar doen overvloeien.

Socio-economisch model

Safranski vraagt zich in al zijn werken af ‘hoe zich – in onze geseculariseerde tijd – de terugval in de banaliteit laat verhinderen?’ Hij is doordrongen van de Duitse ‘Geist’, spoort het diepzinnige ervan op en maakt dat toegankelijk voor een ruimer publiek.

Die Geist kan alleen leven in een maatschappij die openstaat voor hem en ervoor zorgt dat hij zich kan ontplooien in onderwijs, vorming en haar culturele verschijningsvormen. Zonder een robuust socio-economisch model is dat niet mogelijk.

Hij vroeg zich af of de liberale maatschappij in de toekomst nog in stand kan worden gehouden, gelet op de massamigratie

Dat verklaart wellicht waarom Safranski zich kort na het uitbreken van de vluchtelingencrisis van september 2015 kritisch aan het woord meldde. In een interview met Der Spiegel uit 2018 vroeg hij zich af of de liberale maatschappij in de toekomst nog in stand kan worden gehouden, gelet op de massamigratie.

Verantwoordelijkheid

‘De politieke islam staat vijandig tegenover onze vorm van leven’, zei hij. Terwijl tegelijkertijd in het Westen ‘het “Wij” dat een “Kulturgemeinschaft” vormt, zeer breekbaar is’. Spreken over ‘islamofobie’ zou getuigen van luiheid van denken en een realistische aanpak van de problemen verhinderen.

Dat is typisch, vindt Safaranski, voor mensen die er een ‘Gesinnungsethik’ op nahouden, een moraal van de ‘juiste gezindheid’. Daarmee ben je ‘in het reine met jezelf, maar niet met de werkelijkheid’.

Wat nodig is, dat is – om met de grote socioloog Max Weber te spreken – een ‘Verantwortungsethik’, een morele houding die uitgaat van verantwoordelijkheid. Wat ook nodig is – voor een ‘geslaagde integratie van vluchtelingen’ – zijn vorming en onderwijs, maar ook hier stoot het ideaal op de grens van beperkte capaciteiten.

Publieke ruimte

Safranski is een van die zeldzame Duitse intellectuelen die de conservatieve toer opgaat. Dat leverde hem ook heel wat vijandige reacties op. Maar veel kan de goegemeente hem als beroemde auteur niet aandoen. Soms moet ze hem zelfs knarsetandend en niet zonder voorbehoud eren.

Bijvoorbeeld toen hem in 2018 de Deutscher Nationalpreis werd verleend omwille van zijn verdiensten voor de Duitse ‘Geistesgeschichte’. Die prijs gaat uit van de Deutsche Nationalstiftung, een stichting die ‘het idee van de Duitse natie als deel van een verenigd Europa’ wil versterken.

Zijn credo is dat filosofische denkbeelden moeten rondgaan in de publieke ruimte

De goegemeente distantieerde zich van de uitspraken van Safranski over de vluchtelingenkwestie en benadrukte dat de huldiging uitsluitend sloeg op zijn literaire werk.

Het hindert Safranski er niet aan onverdroten aan een imposant, ook internationaal gewaardeerd oeuvre verder te werken. Zijn credo is dat filosofische denkbeelden moeten rondgaan in de publieke ruimte. Ze moeten wel goed geformuleerd zijn, want: ‘Slecht geschreven is ook slecht gedacht.’

Jean-Pierre Rondas wijdt een heel hoofdstuk aan Safranski in zijn boek Wereldbeelden.

De Montaigne

Topauteur én migratiecriticus Rüdiger Safranski viert 80ste verjaardag