De Vlaamse Vereniging voor Kinderpsychiatrie (VVK) schat dat er in de maand april bijna 24 000 Vlaamse jongeren hulp werd geweigerd nadat zij met geestelijke problemen naar hun huisarts, naar een ziekenhuis of naar een jeugdpsychiater stapten. Dat blijkt althans uit een brede bevraging van de VVK zelf bij zorgspecialisten.

Voor Franstalig België zijn er geen cijfers. Sophie Maes, een bekende Franstalig-Brusselse kinderpsychiater, schat evenwel dat een groep jongeren van dezelfde grootorde in Wallonië en Brussel geen adequate hulp heeft kunnen krijgen tijdens diezelfde maand. Om de situatie in te schatten nemen we daarom met Maes een conservatieve schatting van 40.000 jongeren.

Mogelijk is het reële aantal jongeren met psychologische problemen die hulp nodig hebben veel groter, tot een vierde van de totale populatie -25-jarigen. De problemen zijn zo groot dat de Franstalige ‘Kinderrechtencommissaris’ Bernard De Vos vorige week een persconferentie organiseerde om de problemen (nog maar eens) aan te kaarten. Het lijkt allemaal weinig te baten.

Verloren betrokkenheid

‘Het probleem van ons vak is dat er weinig aan cijferregistratie wordt gedaan,’ zegt de tweetalige Delphine Jacobs, ziekenhuishoofd in het universitair ziekenhuis Saint-Luc in Brussel. Jacobs maakt deel uit van de ‘taskforce pediatrie’, die de verschillende regeringen in dit land bijstaat met advies over jongeren.

Jacobs: ‘”Hoe voel je je” is geen makkelijke vraag om te beantwoorden. Nochtans wéten we dat vele jongeren zich slecht voelen. Het aantal zelfmoordpogingen piekt, en de eetstoornissen en angstfobieën nemen toe. Opmerkelijk is ook dat we sinds het begin van de pandemie geconfronteerd worden met een nieuwe populatie van jongeren zonder een voorgeschiedenis in de psychiatrie. De jongeren die wel een voorgeschiedenis in de psychiatrie hebben, hebben dan weer te maken met verergerde problemen. Die tendens zien we trouwens ook in de schoolresultaten: een aantal jongeren ondervond geen noemenswaardige last van afstandsonderwijs, terwijl een groter wordende groep motivatie en betrokkenheid verloor op school, maar ook in het privéleven.’

Leegte

Eenzelfde geluid bij Sophie Maes, directrice van het centrum voor geestelijke gezondheidszorg Le Domaine in Eigenbrakel, dat verbonden is aan de ULB.

‘Vele adolescenten omschreven hun problemen tijdens de lockdown als een diepgaand gevoel van leegte. Leegte die hen geen zin meer deed hebben om op te staan, en geen zin meer om te leven. Adolescenten verwerken hun emoties in hun peer group, maar die mochten ze tijdens de lockdowns niet zien. Dat uit zich in heel veel meer zelfmoordpogingen. Om u een idee te geven: normaal gezien hebben we in Waals-Brabant drie pogingen per week. Tijdens de lockdown was dat vaak drie per dag.’

‘Op twee weken tijd valt een jongere doorgaans nochtans makkelijk te hersocialiseren, wanneer ze in de geestelijke gezondheidszorg met leeftijdsgenoten hun gevoelens kunnen delen. Het probleem is echter dat we vol zitten. En niet zomaar vol, maar vol-le-dig vol. Dit probleem is even belangrijk als de pandemie zelf. De ergste lockdowns lijken dan wel achter de rug, maar de achterstand werk je niet zomaar weg. Ik kan in normale tijden elke maand 5 mensen een plaats geven. Terwijl er bij Le Domaine op het hoogtepunt van de lockdown in januari 80 aanvragen per maand waren. Dat blokkeert in een mum van tijd de hele geestelijke gezondheidszorg voor jongeren.’

Psychiatrie niet nodig

‘In januari kon ik nog rekenen op de ambulante geestelijke gezondheidszorg,’ zo gaat Maes verder. ‘Maar ook die is volgelopen door de omvang van het probleem. Sinds februari is er geen structureel antwoord meer dat we adolescenten met geestelijke problemen kunnen bieden. Mochten zij tijdens de pandemie gewoon naar school zijn kunnen gaan, dan ben ik ervan overtuigd dat we deze gigantische problemen niet hadden gekend.’

‘Ik herhaal: het is niet moeilijk om jongeren met leeftijdsgenoten te doen praten. Eigenlijk is psychiatrie helemaal niet nodig, behalve voor de echte moeilijkere situaties. De scholen zouden de “normale” geestelijke gezondheid van onze jongeren hebben kunnen vrijwaren door hen de gewone structuur van alledag te bieden, hen op het schema van de eindtermen te houden, en hen hun vrienden te laten zien. Dat is geen ingewikkelde oplossing, gewoon gezond verstand. Maar nu kan ik niet anders dan constateren dat we als samenleving veel te veel hebben gevraagd van onze jongeren. En de geestelijke gezondheidszorg moet dit dan maar zien op te lossen. Terwijl we voor de coronapandemie al ondergefinancierd werden.’

Geen business as usual

Nu de scholen open zijn, zijn de problemen ook niet van de baan, vult Sofie Crommen aan. Crommen is voorzitter van de VVK en kinderpsychiater in het Limburgse Zutendaal.

‘Het zal hard aankomen voor leerkrachten, maar we gaan er niet uit geraken door nu opnieuw te doen alsof het business as usual is, en de leerachterstand op één maand tijd weg kan gewerkt worden. Eerst moeten onze jongeren op school collectief kunnen praten over hun gevoelens, pas dan kunnen we ze hun cognitieve achterstand laten wegwerken. Ik zou scholen dus aanraden niet alleen in te zetten op het behalen van goede eindexamens.’

‘Laten we realistisch zijn,’ zo zegt Crommen. ‘Sinds september zijn onze jongeren vanaf het derde middelbaar halftijds of minder naar school kunnen gaan, en hebben ze een leer- en een leef-achterstand opgelopen. Dit haal je deze laatste maand niet zomaar allemaal in. Ik denk dat we de zomervakantie ook beter kunnen gebruiken om de jongeren op adem te laten komen en in te zetten op sociale contacten en zomerkampen.’

Afstandsonderwijs slecht idee

Dat afstandsonderwijs een goede oplossing is om leerstof mee te geven, betwisten de drie kinderpsychiaters unisono.

‘Van jongeren zegt men gemakkelijk dat ze een schermgeneratie zijn, en dat ze dus geen problemen hebben met onderwijs via de laptop,’ zegt Sophie Maes. ‘Wel, net daarom is het geen oplossing om hen nog meer tijd voor een scherm te laten doorbrengen! Het is niet omdat volwassenen makkelijk de omschakeling naar werken op afstand kunnen maken, dat jongeren dat ook kunnen.’

‘Bekijk het zo: volwassenen vinden het vaak goed om een zekere routine te hebben in hun werk, en om hun comfort zoveel mogelijk te behouden. Maar adolescenten moeten hun routine nog aanleren, en zij leren dat van volwassenen. Welk voorbeeld geven we hun als we hen zeggen dat ze het maar goed moeten vinden dat er afstandsonderwijs is? Vergeet niet dat jongeren niet de macht hebben om iets te veranderen aan hun dagdagelijkse situatie. Wij hebben hun schoolroutine afgenomen, niet zijzelf,’ zegt Maes.

Half jaar leerachterstand

‘Onderzoek van de KUL bracht aan het licht dat kinderen in het 6de leerjaar gemiddeld een halfjaar leerachterstand opliepen tijdens afstandsonderwijs tussen maart en juni 2020,’ zegt Delphine Jacobs. ‘Dat wil zeggen dat de helft van de jongeren meer dan een halfjaar schoolachterstand opliep. Ook in het secundair onderwijs toont een bevraging bij bijna 1700 leerkrachten dat meer dan de helft van de leerlingen een achterstand opliep, qua leerstof. En vooral: qua inzicht. Ondertussen gaat de conditie van jongeren achteruit, mochten ze lang geen hobby’s beoefenen en krijgen zij alle incentives om aan schermen verknocht te geraken. Ik maak me daar zorgen over op de langere termijn.’

‘Jongeren zijn kanaries in de maatschappelijke koolmijn. Zij lijden nu in groten getale onder wat we bij ons in het ziekenhuis het ‘covidsyndroom zijn gaan noemen’,’ gaat Jacobs verder. ‘Zij hebben vaker geestelijke klachten dan voor de covidcrisis. Een aantal hebben een achterstand opgelopen in hun emotionele en relationele ontwikkeling. We weten gewoonweg niet welke problemen dit nog op langere termijn nog gaat geven.’

‘Als de pandemie ons met andere woorden iets moet leren, dan is het dat afstandsonderwijs een slecht idee is. School is het meest probate middel om al onze jongeren te bereiken en hen klaar te maken voor hun leven. CLB’s zouden nu de middelen moeten krijgen om alle schoolgaande jongeren op groepsniveau te bereiken. Want de geestelijke gezondheidszorg kon dit soort crisis vroeger al niet aan. En kan nu nog veel minder binnen een aanvaardbare termijn een antwoord bieden op de overvloed aan hulpvragen. Het zou jongeren enorm helpen als de komende schooltijd wordt benut om leerlingen groepsactiviteiten aan te bieden, en hen het in groep te laten hebben over wat er de voorbije maanden gebeurd is,’ zegt ook Jacobs.

Waarom?

Cruciaal in de analyse is natuurlijk de vraag waarom het zo ver is kunnen komen. ‘Het ging al lang niet goed in de geestelijke gezondheidszorg, en al zeker niet voor kinderen. Kinder- en jeugdpsychiatrie is nog maar een halve eeuw een volwaardige medische discipline,’ zegt Sofie Crommen.

‘Dat ook kinderen en jongeren psychische problemen en psychiatrische stoornissen kunnen hebben, is nog niet langdurig wetenschappelijk bestudeerd, zeker als je het vergelijkt met de andere medische disciplines. Het lijkt alsof we als maatschappij ook zeer lang aan struisvogelpolitiek hebben gedaan en niet hebben willen zién dat kinderen en jongeren ook psychisch kunnen lijden. Bijgevolg werd er ook veel te weinig geïnvesteerd in de psychische hulpverlening voor kinderen en jongeren. Ook voor de covidcrisis bereikten we nooit de kritische minimumdrempel van adequate psychische hulpverlening, en waren de wachtlijsten beschamend lang.’

Delphine Jacobs gaat verder in haar analyse. ‘Met de huidige ziekenhuisfinanciering brengt een 95-jarige die een nieuwe heup krijgt, geld op aan een ziekenhuis. Een jongere met levensmoeheid niet. Pediatrische en kinderpsychiatrische afdelingen zijn niet rendabel; technische prestaties worden nog altijd veel beter gefinancierd dan intellectuele prestaties. Hierdoor worden ziekenhuizen niet gestimuleerd om te investeren in (mentale) zorg aan kinderen en jongeren en zien ze zich soms zelfs verplicht om die afdelingen tijdelijk deels te sluiten, zelfs tijdens een crisis als deze.’

Principes of pensioen

Sophie Maes gaat het verst in haar analyse: ‘Ik begin eerlijk gezegd te denken dat de samenleving kwaad is op onze jongeren. Kwaad omdat jongeren zogezegd de ‘motor’ van de pandemie waren, zonder dat ze zelf echt gevaar liepen door een covidbesmetting. Dat lijken we jongeren maar moeilijk te vergeven.’

‘Een beschaving kan je afmeten aan hoe ze met de kwetsbaren omgaat. We vergeten dat jongeren kwetsbaar zijn, en dat hen als een besmettingsgevaar zien een verschrikkelijke reflex is. Het gaat ook verder dan dat. Het zijn jongeren die op straat komen voor principiële zaken als het klimaat, tegen politiegeweld, en voor meer inspraak. Meningen en gedragingen van adolescenten lijken ons dubbel te storen tijdens een crisis. Wie ouder wordt, heeft doorgaans alleen nog maar een mening over materiële dingen als een hoger pensioen.’

‘Laten we écht de kaart van de jeugd trekken en er als maatschappij álles aan doen om de scholen open te houden en zomerkampen te laten doorgaan, zelfs al zou dit extra inspanningen van de volwassenen vragen. De jeugd is toch immers onze toekomst,’ zo besluit Sofie Crommen van de VVK.

Denk je aan zelfmoord en heb je nood aan een gesprek, dan kan je terecht bij de Zelfmoordlijn op het nummer 1813 of via www.zelfmoord1813.be.

Delphine Jacobs

‘Zelfmoordpogingen, leegte en leerachterstand’: jongerenpsychiaters over covidsyndroom