‘Vaccins zijn gevaarlijk. Als de blanke in staat zou zijn om vaccins uit te vinden, had hij intussen een vaccin moeten vinden tegen aids, tegen tuberculose, tegen malaria, tegen kanker.’ Aan het woord is president John Magufuli van Tanzania.

Al sinds april 2020 rapporteert het Oost-Afrikaanse land geen coronacijfers meer aan de WHO. Magufuli ontkent al sinds het begin van de pandemie de ernst van het coronavirus – soms tegen zijn eigen ministers in. Daarbij schuwt hij het onwetenschappelijke niet: van PCR-tests op voedingswaren die moeten aantonen dat de tests niet werken (dat doen ze wel) tot het promoten van onbewezen preventie- en geneesmiddelen.

Religie en nationalisme

Magufuli mag dan niet de meest democratisch ingestelde leider zijn – hij werd democratisch verkozen, maar de ‘civic space’ krimpt zienderogen – hij is wel bijzonder populair, zeker op het vasteland van Tanzania. Het semiautonome Zanzibar, voor de kust, leeft al jaren op gespannen voet met de federale overheid. President Magufuli combineert een reputatie van katholieke rechtschapenheid met een ferme houding tegenover buitenlandse mogendheden.

De kerken in Tanzania gingen nooit dicht – of toch niet op overheidsbevel. Meer zelfs, Magufuli weet de al bij al geringe impact van het coronavirus aan de godvruchtigheid van de natie. Scholen gingen al snel weer open – in tegenstelling tot in bijvoorbeeld buurland Kenia. Ook de grenzen, die in maart op slot gingen, werden al snel weer geopend – zij het met de nodige gezondheidschecks.

Tanzania is ook niet aan zijn proefstuk toe met epidemieën. Het land hield met succes ebola buiten bij de uitbraak in het naburige Congo. En ook in de strijd tegen gele koorts, malaria en de slaapziekte boekte het successen. Het land heeft ook een hoge vaccinatiegraad voor ziektes als polio, rubella, etc. (ca. 80-90%). Het is dus zeker geen ‘antivaxnatie’.

‘Afrika is geen testlab’

In april 2020 suggereerden twee Franse dokters om ook in Afrika – dat veruit het minst getroffen was van alle continenten – vaccinproeven op te zetten. Het zorgde voor een woede-uitbarsting op sociale media. Didier Drogba schreef:

It is totally inconceivable we keep on cautioning this.
Africa isn’t a testing lab.
I would like to vividly denounce those demeaning, false and most of all deeply racists words.

Helps us save Africa with the current ongoing Covid 19 and flatten the curve. pic.twitter.com/41GIpXaIYv

— Didier Drogba (@didierdrogba) April 2, 2020

De woorden van de dokters werden dan wel uit hun context gehaald, zoals bij elke sociale mediastorm, maar ze legden een diep wantrouwen bloot voor de (westerse) farmaceutische industrie. En niet onterecht. In koloniale tijden werden medische proeven uitgevoerd in de bezette landen, vaker zonder toestemming van de patiënten dan met. Nog in de jaren 90 werden medicijnproeven uitgevoerd op HIV-patiënten in Zimbabwe (door het CDC en de WHO) en op 200 kinderen in Nigeria (door Pfizer).

Het is dat diepe – en laten we eerlijk zijn: verdiende – wantrouwen tegenover de farmaceutische industrie dat ook doorklinkt bij Magufuli wanneer hij zich afvraagt waarom er dan nog geen vaccin is tegen HIV, malaria, tuberculose of kanker. Dat daar goede wetenschappelijke verklaringen voor zijn, is moeilijker uit te leggen dan een complottheorie die het beeld van het ‘racistische’ Westen bestendigt.

De bulldozer

Magufuli kwam in 2015 aan de macht in de parel van Oost-Afrika met de belofte dat hij schoon schip zou houden. Op zijn eerste dag als president bracht hij een onverwacht bezoek aan het ministerie van Financiën om te zien of zijn ambtenaren wel kwamen opdagen. Hij organiseerde ook een fotogenieke ‘opkuisdag’ in plaats van de jaarlijkse onafhankelijkheidsviering. Het leverde hem ongeziene populariteit op in een land dat worstelt met overheidscorruptie.

Ook zijn ferme optreden tegen buitenlandse inmenging levert hem lof op. Vorig jaar verwierp hij een lening die China aan Tanzania wilde geven voor het bouwen van een haven in de buurt van Dar es Salaam, de economische hoofdstad. ‘Enkel een dronkaard zou dergelijke voorwaarden aanvaarden’, aldus de president. Het leverde hem lof op uit binnen- en buitenland.

Maar bulldozer Magufuli aanvaardt geen kritiek in eigen land. Ngo’s en plaatselijke activisten klagen al langer het gebrek aan transparantie aan waarmee hij regeert. Ook de fysieke veiligheid van opposanten is niet gegarandeerd. In 2017 werd Tundu Lissu, leider van de grootste oppositiepartij, neergeschoten. Hij overleefde, maar vluchtte uiteindelijk vorig jaar naar buurland Kenia. Magufuli werd herkozen in gecontesteerde verkiezingen in het najaar van 2020.

Er beweegt iets…

Hoe je het ook draait of keert, tot voor kort werd Tanzania niet hard getroffen door het coronavirus. De overheid maakt dan wel geen cijfers bekend, maar er kwamen ook geen rapporten van overvolle ziekenhuizen of een stijging in sterfgevallen.

Tot een paar weken geleden. Er komen meer en meer – anonieme – getuigenissen van familieleden die dierbaren verloren. Van dokters die een stijging zien in het aantal gevallen van ‘ademhalingsmoeilijkheden’. Van parlementsleden zelfs, die laten weten elke dag naar een begrafenis te moeten, tegen een keer per week in normale tijden. Een doktersvereniging liet weten dat ‘ademhalingsmoeilijkheden’ een symptoom zijn, geen ziekte. Een school in het noorden sloot, en moest noodgedwongen weer openen en zich verontschuldigen bij de regering. Het vermoeden bestaat dat de Zuid-Afrikaanse variant de ronde doet, en nu alsnog slachtoffers maakt, na een jaar relatieve rust.

En dan komt op 17 februari 2021 het nieuws dat de vicepresident van Zanzibar, Maalim Seif Sharif Hamad, overleden was. Hij was de eerste hooggeplaatste Tanzaniaan sinds april 2020 die zelf zijn positieve status bekend maakte. De nationalistische consensus op sociale media maakt plaats voor twijfel. Er duiken meer en meer foto’s op van mensen met mondmaskers in gebedshuizen. Dokters roepen de regering openlijk op om het virus ernstig te nemen.

Ver van ons bed?

Allemaal ver van ons bed, denkt u nu? Dat dachten we een jaar geleden ook, toen de eerste beelden uit Wuhan kwamen. Tanzania is niet al te sterk verbonden met Europa, maar wel met andere Oost-Afrikaanse landen als Kenia en Rwanda, die dat veel meer zijn. One degree of separation, dat is niet veel. Komt nog bij dat indien Tanzania weigert te vaccineren, het coronavirus vrij spel krijgt om te muteren in nieuwe varianten die misschien minder vatbaar zijn voor de bestaande vaccins.

Stilaan lijkt ook president Magufuli zijn kar te keren. Over vaccins blaast hij nu warm en koud: ze mogen, maar enkel indien goedgekeurd door de regering (zoals het hoort). Maar gaat de regering er zelf voorzien? Dat is nog onduidelijk. Sinds de dood van Hamad en die van Magufuli’s rechterhand op vrijdag, raadt de president nu wel officieel maatregelen aan.

Het is nu aan de WHO en de vaccinproducenten om vertrouwen op te bouwen met de Tanzaniaanse regering. De enige manier om deze pandemie volledig onder controle te krijgen, is als ze overal onder controle is.

Didier Drogba

Antivaccinnationalisme in Tanzania