‘Onze missie: Het aanreiken, verdedigen en bouwen van wegen voor beleidshervorming naar duurzame economische groei en sociale bescherming, voor België en zijn regio’s.’ Zo stelt de vzw Itinera zich zelf voor. Ivan Van de Cloot is chef-economist van deze denktank. Voor een gesprek met Doorbraak trekt hij ruim de tijd uit. ‘Dit soort van rechtuit vragen, rechtuit antwoorden, daar hou ik van’, laat hij ons achteraf weten.

DB: Waarom blijven overheden zo blind voor economische risico’s?

IVDC: Een land ethisch besturen houdt in dat je aan risicobeheer doet. Onze overheidsbegroting wordt opgesteld zoals de boekhouding van een kruidenier van vroeger. Wat komt er binnen, wat gaat er buiten? Verkoopt de overheid een gebouw, dan komt dat geld binnen en kan het worden uitgegeven. Ik heb soms de indruk dat politici handelen alsof het land volgend jaar toch niet meer bestaat. Men geeft waarborgen die reiken tot in de hemel. Maar wat als die moeten worden nagekomen? Dan zitten we opgescheept met een ramp. Mochten kerncentrales op die manier gebouwd worden… men zou dan geen blusapparaten kopen of wat tonnetjes beton minder verwerken omdat dat de winst negatief beïnvloedt. Een bank voor z’n verantwoordelijkheid stellen knaagt aan de winst, doet de belastinginkomsten zakken en misschien verliezen we jobs. Dus laten we hen maar doen, want anders brengen we onsympathiek nieuws. Politici weigeren aan risicomanagement te doen en geven zo onze toekomst gewoon in pand.

DB: Een mens denkt dan spontaan aan het pensioenfonds van Belgacom dat bij de beursgang in 2004 door de Belgische staat werd overgenomen. (meer info klik 1, klik 2)

IVDC: Dat is het grootste economische schandaal uit de Belgische moderne geschiedenis, gewoon immoreel. De inkomsten uit de overname van dat pensioenfonds werden geboekt als lopende inkomst. De paarse regering kreeg daarvoor groen licht van de EU omdat Frankrijk dat eerder al hadden afgedwongen. Regels worden toegepast tot een grote lidstaat er tegen zondigt. Omdat de hap te groot was voor één jaar, wilde de regering die inkomsten over twee jaar spreiden. Dat stond de EU dan weer niet toe. Dan hebben ze maar uitgaven voor de NMBS van het volgende jaar een jaar eerder geboekt. Ik merkte dat op in een vraaggesprek met De Standaard (12 maart 2007). Feiten en cijfers klopten maar een minister uit de regering is toen bij mijn toenmalige werkgever ING gaan eisen om mij te ontslaan. Ze hebben daarover zelfs een week nagedacht, hoewel ik niet één feitelijke fout had gemaakt. Zo open is ons debatklimaat.

Ik stel de vraag: welke verantwoordelijkheid dragen politici voor hun beslissingen als die verkeerd uitdraaien? Met het Zilverfonds werd nooit gedaan wat de bedoeling was. Wie draait daar voor op? Politici zouden net als bankiers door en door moreel moeten handelen. Ze moeten bij beslissingen ook de nadelen durven meenemen. Zo is het leven nu eenmaal en geen eenzijdige goed nieuwsshow. Maar politici werken met geld van anderen en dat is toch snel problematisch.

DB: We wilden globale banken op ons grondgebied. Ligt het probleem niet in de hubris, de hoogmoed?

IVDC: Absoluut maar hebzucht zit nu eenmaal in de mens dus daar moet je rekening mee houden. Koppel dat echter aan de zogenaamde moral hazard, de zekerheid dat de overheid tussenkomt bij problemen, en bankiers gaan onverantwoorde en roekeloze risico’s nemen. Nu paait men ons met de illusie dat de toezichthouders volgende keer wel zullen opletten. Geloof er niets van, als er niet fundamenteel wordt ingegrepen, dan gebeurt het weer.

Wie iets onderneemt moet de gevolgen dragen van die daden. Dirk Bruyneel van Dexia zegt dat zijn bank een rendement op het eigen vermogen heeft van 20% en dat een daling naar 15% niet zo erg zou zijn. Dat stuit tegen de borst in een omgeving met extreem lage rente. De aandeelhouders moeten gesanctioneerd worden als ze de managers onvoldoende controleren en er problemen ontstaan. Banken worden vandaag teveel gefinancierd door schulden die ze aangaan.

DB: Allemaal mooi, maar zijn er ook oplossingen?

IVDC: Ik ben een grote aanhanger van Adam Smith. Dat is de vader van de klassieke liberale economie maar was tezelfdertijd een moraalfilosoof; een mooie combinatie. Smith gaf het voorbeeld van een huis met meer kamers. Komt er brand in één kamer dan zijn branddeuren noodzakelijk om een totale ramp te vermijden. Dat belemmert de vrijheid, stelde Smith vast, en daar was hij absoluut niet blij mee. Maar toch moet het omdat de gevolgen catastrofaal zijn als er zich een zwaar risico voordoet.

Vroeger kenden we een relatie-gebaseerde kapitalisme. Tussen banken en klanten bestond een persoonlijke relatie. De bankier kende zijn klanten en die bleven ook dertig jaar hun lening afbetalen. Zo’n bankier kan geen zotte dingen uithalen en moet de kredietwaardigheid van de lener serieus onderzoeken. Zij zouden nooit zomaar geld geleend hebben aan Griekenland. Je leent je auto niet uit aan iemand die geen rijbewijs heeft.

Nu kennen we een transactie-gebaseerde economie. De bank staat leningen toe, verpakt die vordering en verkoopt die ze weer een andere bank die hetzelfde nog eens doet. Er is geen enkele relatie meer tussen de lener en de uiteindelijke geldverschaffer. Alle transacties zijn anoniem, worden in een grote pot soep gedraaid.

Sommige producten zouden gewoon niet mogen verhandeld worden. Als ik dat zeg krijg ik het verwijt dat ik terug wil naar de bancaire paard en kar. Maar vele bankiers rijden 300 km/uur op de autosnelweg in de vaste overtuiging dat er geen bochten in zitten. Dat loopt fataal af.

We moeten naar een robuust systeem zoals ingenieurs de bouw van een brug aanpakken. Die berekenen hoeveel beton en staal nodig is bij de zwaarste belasting en doen daar dan nog eens de helft bij voor de zekerheid. Economen hebben de neiging op zoek te gaan naar het optimale systeem. Een brug bouwen met zo weinig mogelijk materiaal die toch functioneert. Die brug zal ook goed functioneren, tot die ene keer en dan stort ze in.

De banken moeten hun eigen kapitaal drastisch verhogen. Dat kan dienen om eventuele verliezen op te vangen. Op dat punt moeten we meer ambitieuze eisen stellen, tot 20% van het totaal vermogen. Nu is dat minder dan de helft, soms amper een kwart daarvan.

Daarenboven zouden banken verplicht moeten worden een serieus aandeel van hun producten zelf te kopen.

DB: Zoals je een kok zijn eigen eten eerst laat proeven.

IVDC: Ja, dat is een mooie vergelijking. Er is mailverkeer bekend van vooraanstaande managers bij Goldman Sachs die zich in boertige taal vrolijk maken over de naïeviteit van hun klanten. Dertig jaar lang was Goldman Sachs een goed geleid partnerschap. Toen werd het een beursgenoteerd bedrijf en schoof van de relatie-gebaseerde wereld naar de transactie-gebaseerde.

DB: We horen overal dat groei ons zal redden.

IVDC: Vandaag krijgen we dagelijks het idee opgelepeld dat welvaart wordt geschapen door meer te consumeren. Op lange termijn klopt dat niet. Welvaart is het gevolg van de inzet van middelen om de economie slimmer te organiseren wat leidt tot grote productiviteitssprongen. Vandaag werken nog 2% van de mensen in de landbouw maar die produceren meer dan ooit.

Met groei alleen komen we er niet. Griekenland is vandaag veroordeeld tot schuldslavernij. Dat probleem is nog altijd niet opgelost. Het dogma zegt dat ze in de eurozone moeten blijven maar perspectief geven lukt niet.

In Ierland is de bankensector ook ontspoord. Herman Van Rompuy komt dan vertellen dat ze gered zijn omdat ze nieuwe leningen krijgen. Dat duwt hen echter nog dieper in de schuldslavernij. Ze hebben daar sterk de indruk door de EU verraden te zijn want die Ierse schulden zaten onder meer in handen van continentale banken, Duitse of Belgische, en werden dan in feite genationaliseerd. Daarvoor moeten zij nu de zware besparingen slikken.

DB: Zo’n bankmanagers 20 jaar in de bak draaien brengt natuurlijk nog geen zaad in het bakje voor de slachtoffers van een bankencrisis.

IVDC: Maar het zou hun collega’s wel voorzichtiger maken. In de jaren ’30 kenden de VSA een bankencrisis. De commissie-Pecora werd opgericht om daar op te treden. Aanvankelijk was dat een klassieke doofpot maar gaandeweg groeide het besef dat men niet alles onder de mat kon blijven schuiven. Ferdinand Pecora, een rechter en geen politicus, bewees dat individuen een verschil kunnen maken. Hij duwde op het gaspedaal. Honderden bankiers vlogen achter de tralies.

Bij de bankencrisis zijn er overigens geen propere oplossingen. Maar de verliezen moeten rechtvaardig gespreid worden en de kans op scheeflopen in de toekomst moet worden beperkt. Duitse banken zitten met coupons die hoge rentes opleveren in Grieks papier. Die belegden roekeloos en horen dus mee te betalen als het systeem crasht. Banken of hun aandeelhouders mogen niet politiek verstrengeld zijn, zoals Ethias, Arco en de Gemeentelijke Holding. Ook die laatste plaatste 90% van de middelen in één aandeel en leende zelfs geld bij om nieuwe te kopen. Ze leende dat geld dan bij de bank waarvan ze aandelen kocht. Hallucinant toch.

DB: Big is dangerous, zouden we kunnen zeggen. Wat is de optimale omvang van een land voor een econoom?

IVDC: Je hebt locale preferenties en schaalgrootte. Dat eerste dwingt tot kleinschaligheid. Hoe meer die uit elkaar lopen, hoe slechter een land functioneert. De schaalgrootte vereist dan weer grotere gehelen om de zogenaamde externaliteiten, nadelen en voordelen (spillovers) over de grens, te internaliseren, dus binnen de grens te halen. Die twee principes werken tegen elkaar. Meer van het ene kost aan de andere kant.

Ook op Vlaams niveau wordt echter soms ondoordacht beleid gevoerd. Wij hebben met Itinera berekend dat de gekozen aanpak van subsidies voor zonnepanelen op een andere manier had gekund die 4 miljard goedkoper was. Wij deden die aanbeveling zes jaar geleden maar werden genegeerd. De factuur weegt nu loodzwaar.

Het Vlaams parlement beschikt over middelen om academici voorbereidend werk te laten uitvoeren. Maar voor de hervorming van het onderwijs werden alleen mensen geraadpleegd waarvan men bij voorbaat wist dat ze de ideeën van minister Smet genegen zijn. Wie er anders over denkt, kwam niet als adviseur in aanmerking blijkbaar.

DB: Geert Noels van Econopolis klaagt er over dat er zoveel dingen niet kunnen gezegd worden.

IVDC: Als je hier vijf economen de mond snoert, blijft het windstil. Dit is een klein land hé, waar de lijnen erg kort zijn.

Er bestaat in dit land geen sfeer van openheid. Je kan haast spreken over omerta of toch zeker normvervaging. In het Vlaams Parlement wordt de voorzitter van de Gemeentelijke Holding Francis Vermeiren ondervraagd door de schepen van financiën van Zaventem, de gemeente waarvan Vermeiren burgemeester is.

Dirk Bruyneel

‘Te weinig beton in de brug? Dan stort ze vroeg of laat in.’