Tijdens de zomermaanden neemt Doorbraak u mee doorheen Vlaanderen én Wallonië. Elke zaterdag zetten we met lokaal speciaal een gemeente in de kijker die in de aanloop naar de gemeenteraadsverkiezingen op 13 oktober bijzondere aandacht verdient.

De taalstrijd in de Vlaamse rand, die is toch al lang gestreden? In Overijse – géén faciliteitengemeente voor alle duidelijkheid – weten ze wel beter. ‘Dit is een nieuwe uitdaging waarmee stilaan ook alle Vlaamse centrumsteden geconfronteerd worden. En dus moet de Vlaamse regering actie ondernemen.’

Soms zit het in de details: wie Overijse binnenrijdt, wordt langs de weg prompt verwelkomd met de slogan ‘Vlaams, groen, gastvrij’. Niets mis mee, zou je denken, maar toch stuit het woordje ‘Vlaams’ ook sommige mensen in het gemeentebestuur tegen de borst, zo zal burgemeester Inge Lenseclaes ons later toevertrouwen. Een aantal ambtenaren stelde onlangs zelfs voor om die slagzin te veranderen in ‘Pittig Overijse’. Een voorstel dat het finaal niet gehaald heeft.

Overijse telt vandaag zowat 26.000 inwoners en dat aantal zit al jarenlang in de lift. Dat is niet zo verwonderlijk: de gemeente in de druivenstreek oogt nog behoorlijk landelijk én welvarend, en trekt dus almaar meer mensen aan die net die troeven weten te waarderen. Daarmee kan Overijse perfect symbool staan voor tal van andere gemeenten in de Vlaamse rand, waar de uitdeinende Brusselse olievlek zowel het Nederlandstalige karakter als de eigenheid van die gemeenten almaar meer dreigt aan te tasten.

Dat bevestigt ook burgemeester Inge Lenseclaes. Ze groeide zelf op in Overijse en zes jaar geleden werd ze er tot burgemeester verkozen vanop de Vlaamse eenheidslijst Overijse 2002, een kartellijst van N-VA en een aantal onafhankelijken. Dat kartel zette resoluut in op het behoud van het Nederlandstalige karakter en de eigenheid van de gemeente, en zal in oktober nog versterkt worden door cd&v.

Taalgemengde lijst

‘In 2018 haalde de Franstalige lijst hier een pak minder zetels binnen dan in het verleden, amper 6 op 29. Dat had deels te maken met het feit dat de klassieke verfransing – rijke Franstalige bourgeois die hier komen wonen en vinden dat de Vlamingen zich maar moeten aanpassen – anno 2024 toch enigszins op zijn retour is. Hun kinderen en kleinkinderen liepen hier school in het Nederlands en hebben zich intussen vaak aangepast. Daardoor zijn ze ook minder vaak geneigd om op een Franstalige lijst te stemmen.’

‘Daarnaast trokken die Franstaligen in 2018 ook onder de benaming Plus naar de kiezers, waardoor ze veel minder herkenbaar waren als Franstalige lijst. Ook dat zal ongetwijfeld hebben meegespeeld in de minder goede score.’ Vandaag liggen de kaarten opnieuw totaal anders. In oktober komt er ook een nieuwe taalgemengde lijst op, die uiteraard veel minder inzet op het Vlaamse karakter van de gemeente. Lenseclaes: ‘In een rampscenario worden zij de grootste fractie, waarna de stemmenkampioen op die lijst ook burgemeester wordt. Dat zou dus – in een eentalig Vlaamse gemeente – ook een Franstalige kunnen zijn.’

Verouderde panden

De druk vanuit Brussel is de jongste jaren sterk van karakter veranderd, een fenomeen dat zich nu zelfs doorzet tot in de Denderstreek. Inge Lenseclaes: ‘Het gaat niet zozeer meer om een invasie van rijke Franstaligen vanuit Brussel, wel om een stroom anderstaligen die hier hun leven opbouwen maar doorgaans niet de minste intentie hebben om Nederlands te leren.’

De officiële lokale bevolkingsstatistieken bevestigen die trend: in 2023 was al 17 procent van de inwoners in Overijse niet-Belgisch. Een ruime meerderheid van hen is afkomstig uit de EU, en dan vooral uit Nederland, Frankrijk, Roemenië en Polen. Cijfers van het Agentschap Opgroeien van de Vlaamse Overheid geven ook aan dat het aandeel Nederlandstalige leerlingen in de scholen in Overijse al ruim tien jaar stelselmatig afneemt.

De helft van onze leerlingen komen uit taalgemengde gezinnen. Dat is amper werkbaar.

‘Ook het clichébeeld dat het enkel zeer welgestelde buitenlanders zijn die zich hier komen vestigen, klopt niet meer’, klinkt het. ‘Vaak gaat het om mensen die hier verouderde panden opkopen en opknappen die de lokale bewoners zelf niet meer willen. Vaak ook zonder vergunning overigens. Even vaak hebben zij het Frans of Engels ook niet echt als moedertaal of als goede tweede taal: ze kunnen zich wel beredderen in die talen en zijn vanuit Brussel ook gewoon dat ze daarmee ook overal terecht kunnen. En dus verwachten ze dat hier ook te kunnen. Ze sturen hun kinderen hier ook naar school – in tegenstelling tot de eurocraten die vaak voor internationale scholen opteren – en dat heeft een enorme impact op die scholen. Intussen is zowat de helft van de leerlingen in onze Nederlandstalige scholen afkomstig uit taalgemengde gezinnen, en dat is amper nog werkbaar.”

Verplichte taaltest

De vraag ligt voor de hand: waarom kunnen nieuwe anderstalige leerlingen die zich in een school in Overijse willen inschrijven dan niet terecht in één van de – al langer bestaande – Okan-klassen? Die scholen, met onder meer een apart traject om Nederlands te leren, hebben de voorbije jaren over heel Vlaanderen hun meerwaarde immers al flink bewezen. Driewerf helaas: volgens de huidige Vlaamse wetgeving kunnen enkel ‘nieuwkomers’ daar terecht. Kinderen die vanuit Brussel of Walloniê naar Overijse verhuizen zijn officieel géén nieuwkomers, en kunnen zich dus ook niet inschrijven voor zo’n Okan-klassen.

‘Tenzij wij dit als gemeente allemaal zelf zouden financieren, maar dat is financieel gewoon niet langer behapbaar. En dus is mijn oproep: laat ons álle niet-Nederlandstalige nieuwkomers in onze scholen verplichten om een taaltest af te leggen en verplicht hen om vervolgens ook een traject op maat te volgen op school.’

Vlaams minister Weyts (N-VA), die onder meer ook bevoegd is voor de Vlaamse rand, trok in 2022 nog drie miljoen extra uit om de Nederlandstalige scholen daar te ondersteunen. Een goed initiatief, vindt Lenseclaes, maar er is meer nodig. ‘En ik hoop dat de geesten daarvoor in de volgende Vlaamse regering ook voldoende gerijpt zijn. We zitten hier met Nederlandstalige scholen waar minder dan een derde van de leerlingen thuis Nederlands spreken. We staan er op om alle contacten met de ouders hier in het Nederlands te blijven organiseren, maar om het voor leerkrachten nog werkbaar te maken moeten we bijvoorbeeld ook inzetten op veel kleinere klasjes. Met 25 leerlingen in een klas staan onze leerkrachten voor een onmogelijke opdracht.’

Kroegbaas Dirk Jena reisde de halve wereld rond, maar ziet nu de lokale vervreemding.

Wereldburger

Vanuit Overijse-centrum voert een kronkelende weg ons doorheen een prachtig glooiend landschap naar deelgemeente Terlanen. Daar baat Dirk Jena al een tiental jaren Estaminet ’t Klein Verzet uit. Een ‘herberg om op verhaal te komen’, zo lezen we op de bierkaart, en voor de vele fietsers die de regio aandoen, is daar wellicht ook geen letter van gelogen. Jena zelf is een wereldburger: hij trok voor de VN de halve wereld rond, van Eritrea over Azerbeidzjan en Rwanda tot Sri Lanka. Net daardoor kan hij de strijd voor het behoud van onze culturele eigenheid en streektaal in de Brusselse periferie ook naar waarde schatten.

Zelfs in zijn eigen doodlopende straat in het groen slaat de internationalisering nu toe: kleine huisjes of oude hoeves worden er verhuurd aan buitenlanders, of opgekocht. ‘Dat is en blijft toch een merkwaardige vaststelling, in een landelijk gehucht van hooguit 600 zielen. Bovendien zoeken die nieuwkomers ook amper contact met de andere inwoners, en ze doen al evenmin moeite om zich sociaal te integreren. Laat staan om Nederlands te leren. Bij Nederlanders, ook een niet onbelangrijke groep hier, valt dat nog relatief goed mee, maar we zien hier ook almaar meer Marokkanen of Roemenen neerstrijken en daarmee zijn de contacten uiterst beperkt.’

Sociale vervreemding

Het idee dat het dan voornamelijk om arme sukkelaars uit Oost-Europa of Noord-Afrika gaat, klopt ook al lang niet meer. ‘Een oude hoeve kost hier al snel een miljoen, maar raakt in een mum van tijd verkocht’, klinkt het. ‘Soms ook aan Vlamingen, maar die verhuren dat dan vaak ook door aan nieuwkomers uit Brussel of elders. Jena loopt overigens ook niet al te hoog op met de inspanningen van de Franstaligen om zich in het dorp te integreren. ‘Ik ken Franstalige families die hier al decennialang wonen, maar nog altijd moeite hebben met het Nederlands. Ook al liepen hun kinderen hier school in het Nederlandstalig onderwijs.’

Vlaamse commerçanten vinden zelfs een affiche van de Guldensporenviering al aanstootgevend…

Tegelijk moeten de Vlamingen ook de hand in eigen boezem durven te steken, vindt Jena. ‘Vlamingen die hier geboren en getogen zijn en een eigen zaak uitbaten, vinden het tegenwoordig blijkbaar zelfs al aanstootgevend om een affiche van de Guldensporenviering op te hangen, heb ik gemerkt. En mijn Albanese overburen namen vorig jaar aanstoot aan Vlaamse Leeuwenvlaggetjes die wij hier hadden uitgehangen. Sterker nog, ze kwamen die hier weghalen. Dat is toch behoorlijk surrealistisch, in ons eigen dorp?’

‘Wij worden beschuldigd van racisme en onverdraagzaamheid, maar het is net omgekeerd, merk ik hier. Het is dus ook aan het gemeentebestuur om veel harder op die nagel te kloppen en dat Nederlandstalige karakter veel meer in de verf te zetten. Doen we dat niet, dan zal de sociale vervreemding hier almaar harder toeslaan. Dat vreet ook aan de samenhang in het dorp. Het idee dat dit een probleem is dat alleen de Vlaamse rand aanbelangt, is trouwens al lang achterhaald. Almaar meer Vlaamse centrumsteden zullen met dit soort uitdagingen af te rekenen krijgen, en dus moet de Vlaamse regering hier dringend mee aan de slag. Hiervoor moet echt een veel breder beleid ontwikkeld worden, dat de nadruk legt op het belang van het Nederlands en op sociale integratie. Overal in Vlaanderen.’

Vlaamse regering

In Overijse lijkt dat besef nu ook te dagen. Het gemeentebestuur zette de voorbije jaren zelf ook steviger in op integratie – onder meer met eigen taallessen – en houdt ook resoluut vast aan het Nederlands in alle officiële communicatie.

‘We werken nu ook samen met de vzw PIN, Partners in Integratie. Als het nodig is mag die de eerste contacten met nieuwkomers wel in een andere taal leggen, maar onder de uitdrukkelijke voorwaarde dat ze zich ook inschrijven voor een taalcursus’, geeft burgemeester Lenseclaes aan. ‘Maar de instroom van anderstaligen – en dus heus niet enkel Franstaligen – is de voorbije jaren zo sterk toegenomen dat we het alleen niet langer gebolwerkt krijgen. Daarvoor hebben we inderdaad de hulp van de Vlaamse regering nodig. Dat gaat dan van verplichte taaltesten in het onderwijs tot de verplichting om aan alle aanvragen voor steun bij het OCMW automatisch ook een traject voor Nederlandse lessen te koppelen.’

Het idee alsof een gemeentebestuur de instroom zou kunnen stoppen door in te grijpen op de lokale woonmarkt klopt volgens haar ook niet. Een voorkooprecht voor lokale bewoners kan alleen maar worden ingesteld voor grotere bouwprojecten, en die zijn in Overijse sowieso niet meer welkom. ‘

Op de verkoop van individuele woningen hebben we dus geen vat. Het zijn net die woningen in de buitenwijken van de gemeenten, niet zelden in een weinig florissante toestand, die de laatste jaren almaar vaker worden opgekocht door nieuwkomers. Maar we moeten ook eerlijk zijn: het is net zo goed aan de eigen inwoners om hier resoluut vast te houden aan het gebruik van het Nederlands, bijvoorbeeld in de winkels en in de horeca. Zij schermen nu vaak met het argument dat ze eenvoudigweg geen Nederlandstalig personeel meer vinden.’

‘Onder meer om tegemoet te komen aan die problematiek willen we nu als gemeentebestuur zelf ook taallessen organiseren voor mensen die hier in de privésector aan de slag zijn. Daarvoor willen we een aantal organisaties samenbrengen én de lokale werkgevers overtuigen van de meerwaarde daarvan. Dit moet een gedeelde inspanning zijn.’

Nog volgens Lenseclaes illustreert de situatie in Overijse perfect de veranderde taalsituatie in de Vlaamse rand: het is niet zozeer de druk van de anderstaligen die is toegenomen, het is vooral de druk van de Nederlandstaligen op nieuwkomers om de taal van de regio te leren en zich aan te passen die is afgenomen. ‘Zeker bij de wat jongere generaties leeft die urgentie minder. Maar zij beseffen onvoldoende welke strijd we hier ooit hebben moeten voeren. Tegelijk tonen die jongeren zich wél gevoelig voor het dreigende verlies aan eigenheid en vrezen ze voor het verlies van onze normen en waarden. Nu, taal kan je daar onmogelijk los van zien, en daar moeten wij dan ook op inspelen.’

Dirk Jena

Bericht uit de Vlaamse rand: ‘Zelfs mijn Albanese overburen namen aanstoot aan onze Vlaamse Leeuwenvlaggetjes’