Welgeteld 33 euro voor één leerwerkboek filosofie – een invulboek in de volksmond – van amper 78 pagina’s voor een zestienjarige. Het is een absurd hoog bedrag, maar deze boeken zijn voor de educatieve uitgeverijen big business. Ze zullen dus niet snel meer verdwijnen, terwijl ze de onderwijskwaliteit lang niet altijd ten goede komen. En dus rijst de vraag: waarom heeft de overheid geen enkele controle op de didactische kwaliteit van de leermethodes in Vlaanderen?

‘Voor Nederlands streven we er dit schooljaar naar om zoveel mogelijk met leerwerkboeken te werken. Er zal ook eigen lesmateriaal worden toegevoegd, maar hoogstens voor zowat 15 procent. Omdat het nieuwe invulboek ook nogal duur is, beperken we het aantal kopieën van eigen lesmateriaal.’ Aan het woord is een leerkracht Nederlands uit een Gentse ASO-school, met flink wat jaartjes op de teller. Zelf zou ze het liever anders zien, geeft ze grif toe. ‘Het gebruik van dergelijke invulboeken is sterk toegenomen de voorbije jaren, terwijl veel collega’s toch klagen over de kwaliteit van deze boeken. Toch blijven we ze aankopen en gebruiken, heel wat collega’s zien er immers tegen op om zelf een cursus op te stellen.’

Bij een collega uit dezelfde school die natuurwetenschappen geeft, klinkt eenzelfde verhaal. ‘Ik denk dat ik vandaag voor zowat zeventig procent van mijn uren invulboeken gebruik. Alleen voor wetenschappelijk werk val ik nog terug op aparte blaadjes.’ Ook zij stelt vast dat het gebruik van invulboeken flink toegenomen is, al nuanceert ze ook. ‘Dat verschilt van vak tot vak. Die trend lijkt me op zich ook niet negatief. De werklast vermindert hierdoor, maar het is belangrijk om kritisch te blijven tegenover die methode en niet zomaar alles als een papegaai over te nemen van invulboeken.’

Kwaliteitsverlies

Dat beide leerkrachten alleen anoniem willen getuigen, zegt wel iets: het thema invulboeken – uitgevers hebben het liever over ‘leerwerkboeken’ – ligt behoorlijk gevoelig in het onderwijs. Omwille van het al dan niet vermeende kwaliteitsverlies, maar net zo goed omdat het een publiek geheim is dat die leermethode bij sommige leerkrachten vooral populariteit geniet omdat ze hen flink wat tijd en werk bespaart. Last but not least: de invulboeken, die uiteraard elk jaar opnieuw moeten worden aangekocht door de ouders, zijn behoorlijk prijzig. En dus zijn ze ook een echte cashkoe voor de uitgevers van schoolboeken.

‘Het klopt dat, binnen het totaalpakket dat onze uitgevers vandaag aan scholen aanbieden, de leerwerkboeken absoluut dominant zijn’, bevestigt Dirk Van der Borgt. Hij is voorzitter van de Groep Educatieve en Wetenschappelijke Uitgevers (GEWU), de beroepsfederatie van educatieve en wetenschappelijke uitgevers. ‘Maar stellen dat de leerwerkboeken een nieuw fenomeen zouden zijn, is niet correct. Die evolutie is al jarenlang aan de gang. Vandaag zetten we ook almaar meer in op blended learning, het juiste kanaal voor het juiste leerdoel, zeg maar. Concreet: de combinatie van leerwerkboeken met digitale leerplatformen.’

Symbooldossier

Ook Vlaams minister van Onderwijs Ben Weyts (N-VA) beschikt niet over concrete cijfers rond het actuele aandeel van de leerwerkboeken in de Vlaamse klassen. ‘Omwille van de vrijheid van onderwijs, maar ook om de registratieverplichtingen voor scholen toch een béétje te beperken, moeten scholen nergens rapporteren met welke leermiddelen ze werken’, klinkt het bij woordvoerder Michaël Devoldere. ‘De minister kan het gebruik van invulboeken dus ook niet zomaar aan banden leggen. Toch proberen we – met trekken en sleuren – op dit gebied wat dingen in beweging te zetten en de regie opnieuw meer in de klas te leggen. Met het oog daarop hebben we eind vorig jaar ook de zogenaamde kwaliteitsalliantie in het leven geroepen, die onder meer mikt op een vermindering van het aantal invulboeken. Daarin hebben de educatieve uitgeverijen, de onderwijsverstrekkers en een reeks andere partners zich verenigd om duidelijke kwaliteitscriteria te bepalen voor de verschillende leermiddelen die gebruikt worden in onze klassen. Ze willen ook meer vrijheid en verantwoordelijkheid geven aan de leerkracht in de klas, en dit betekent dat er doordachter en soberder omgegaan zal worden met invulboeken.’

Dirk Van der Borgt, zelf ook nauw betrokken bij die kwaliteitsalliantie, is het niet helemaal eens met die framing. ‘Het is niet de bedoeling om een oordeel te vellen over de kwaliteit van de leerwerkboeken. Wél willen we op basis van wetenschappelijke inzichten de kwaliteitscriteria vastleggen waaraan leermethodes vandaag zouden moeten voldoen. Maar we kunnen het niet ontkennen: de leerwerkboeken zijn in dit debat uitgegroeid tot een soort van symbooldossier.’

Vraag en aanbod

Het aantal educatieve uitgeverijen is in Vlaanderen relatief beperkt: Wolters, Pelckmans, Averbode, Van In en De Boeck zijn de belangrijkste spelers. Een gewezen uitgever die jarenlang in de sector aan de slag was, toont zich bereid om anoniem uit de biecht te klappen. ‘Ik weet niet of er echt een direct verband is tussen invulboeken enerzijds en onderwijskwaliteit anderzijds, maar wat wél vaststaat, is dat leerlingen vandaag amper nog zelf moeten schrijven door die invulboeken. De boeken zijn vaak zelf wel creatief in hun didactiek, vormgeving en opdrachten. Dat is ook niet zo verwonderlijk: ze worden gemaakt door een ploeg van ervaren leerkrachten, op vraag van die uitgevers. Dat is ook commercieel goed bekeken: wanneer je als uitgeverij zo’n ploeg van pakweg tien goed aangeschreven leerkrachten uit tien grote scholen kan samenbrengen, dan ben je meteen ook zeker van een fors aantal bestellingen achteraf.’

Hét zwakke punt van de invulboeken ligt volgens hem elders: ze doden de creativiteit van de leerlingen doordat de opdrachten zich meestal beperken tot invullen, aanvinken of schrappen. ‘Doorgaans liggen die boeken er ook al op het moment dat er een nieuw leerplan verschijnt, omdat leerkrachten daarvoor uiteraard ook zo snel mogelijk lesmateriaal nodig hebben. Bovendien zijn de leerplannen de voorbije jaren ook al heel vaak aangepast, waardoor leerkrachten vaak echt zoekende zijn. De uitgevers spelen daar snel en slim op in, en ik heb zelf vastgesteld hoe fel het lesmateriaal en de handleidingen daarbij geëvolueerd zijn. Per hoofdstuk, maar almaar vaker ook per les of zelfs per oefening, worden de leerplandoelen en eindtermen vermeld.’

‘Daarnaast zijn er extra of uitdiepende oefeningen voor de wat hoger begaafde leerlingen bijgekomen, en worden er ook volledige lesvoorbereidingen en kant-en-klare toetsen aangeboden’, vervolgt de gewezen uitgever. ‘De leerkrachten worden dus echt bij de hand genomen. Eigenlijk is het puur een kwestie van vraag en aanbod, maar toegegeven: het zijn wel enkele uitgevers die de eerste stappen in die richting hebben gezet en zo de leerkrachten verleid hebben. Waarna die, deels uit gemakzucht, massaal overstag zijn gegaan. En daar moeten we niet flauw over doen. In vergelijking met de boeken die vroeger werden verhuurd of doorverkocht zijn de invulboeken zonder meer een cashkoe voor educatieve uitgevers. De voorbije jaren was dat echt een evidentie: kwam er een nieuw leerplan, dan zetten we als uitgeverij ook in op een leerwerkboek voorzien van alle toeters en bellen.’

Onderwijskwaliteit

Een cashkoe voor de uitgevers, check. Minder verbeterwerk en voorbereiding voor de leerkrachten, check. Maar wat dan met de onderwijskwaliteit, toch dé topprioriteit vandaag in Vlaanderen? ‘Er bestaat op dit moment vanuit de overheid geen enkele controle op de inhoud of methodiek van het lesmateriaal. Ook de pedagogische begeleiders, verbonden aan de koepels, mogen eigenlijk geen expliciete keuzes maken op dat vlak. Misschien zou de nieuwe kwaliteitsalliantie zich daar al eens over kunnen buigen’, klinkt het bij de uitgever. ‘Als we dan dan toch naar centrale examens evolueren voor de leerlingen, waarom zouden we dan ook niet naar centrale examens gaan voor de leermethodes? Schooldirecties of vakgroepvoorzitters binnen scholen kunnen er natuurlijk altijd voor kiezen om invulboeken te weren, maar daar maken ze zich doorgaans niet echt populair mee.’

Volgens Dirk Van der Borgt zijn leerwerkboeken er ook expliciet op gericht om leerkrachten de vrijheid te geven om eigen klemtonen te leggen en te differentiëren. Zo kunnen ze hun lessen beter afstemmen op de leerlingen, wat de kwaliteit ten goede moet komen. Alleen: die uitleg wringt enigszins.

Tal van internationale studies geven immers al jarenlang aan dat de kwaliteit van het Vlaamse onderwijs er net op achteruit gaat. Met andere woorden: de gedifferentieerde leerwerkboeken en digitale platformen lijken hun doel flink voorbij te schieten? ‘We moeten ook die vraag durven te stellen’, erkent Van der Borgt. ‘Het inzicht groeit dat zeker de sterke digitalisering van het onderwijs van de voorbije jaren misschien niet altijd bijdraagt tot een hogere kwaliteit. En dus is er absoluut meer onderzoek nodig. Eventueel zullen de leermethodes dan ook moeten worden bijgesteld op basis van wetenschappelijk onderzoek. De nieuwe kwaliteitsalliantie, die voor het eerst echt alle betrokken partijen samenbrengt, kan daarin een belangrijke rol spelen.’

Dirk Van der Borgt

Invulboeken in het onderwijs: waar blijft de kwaliteitscontrole?