Volgens filosoof Sid Lukkassen is het boeddhisme een dwaallicht. Aanleiding schijnt het recente heengaan van de Vietnamese monnik Thich Nhat Hanh (1926–2022) te zijn. Die viel na een jeugdige poging om de Vietnamoorlog vreedzaam op te lossen in ongenade bij het regime. Hij trok naar het Westen en bracht in één moeite de mindfulness-discipline mee. Als alert waarnemer van de hedendaagse cultuur krijgt Lukkassen regelmatig blijken van de toenemende verspreiding van die mindfulness, en die bevallen hem niet. Want die bezigheid is hier inmiddels zeer populair geworden.

Té populair zelfs, vindt dr. Edel Maex. De psychiater verspreidde die discipline in eigen land, maar is sindsdien vreemd gaan opkijken bij al wat tegenwoordig onder die naam verkocht wordt. Dat er aanleiding tot kritiek is op deze levensbeschouwelijke mode, is mij dus wel bekend. Maar het is niet de kritiek die we van Lukkassen te horen krijgen.

Vipassana

Vooraf: I declare my interest. In de lange herstelperiode na mijn harttransplantatie (2007) heb ik zelf de hier gebruikelijke acht weken durende opleiding mindfulness gevolgd. Anders dan de meeste deelnemers was ik niet zo verwonderd. Ik wist immers waar het allemaal vandaan komt. Namelijk van de boeddhistische meditatievorm Vipassana. Daarvan ik vroeger al retraites meegemaakt. Onder meer in het Birmees klooster in het Indiase Sarnath. Dat is de plaats waar de Boeddha 25 eeuwen geleden zijn leer lanceerde. Mindfulness is daarvan een fluwelen versie.

Vipassana, letterlijk ‘het uiteen-zien’, betekent ‘nauwkeurig waarnemen’. Het wordt als beste benadering vertaald met ’aandachtsmeditatie’, of door luie geesten als ‘mindfulness’. Daarbij tracht je niet één gedachte of aandachtspunt vast te houden. Dat doe je bijvoorbeeld wél in de andere belangrijke meditatievorm, de Samatha: ‘kalmte’, vastheid van aandacht, focus. Bij Vipassana blijf je gewoon aandachtig aanwezig bij alle gewaarwordingen die zich spontaan voordoen: lichamelijke, gevoelsmatige en geestelijke. Je neemt daarbij echter afstand van die gewaarwordingen. Je maakt voortdurend het onderscheid met de waarnemende instantie. Oorspronkelijk geldt Vipassana eerder als voorbereiding op Samatha, zelf de laatste fase voor het Nirvana: het ‘uitblazen (van de vlam van het verlangen)’, het eigenlijke doel van het boeddhisme. Maar tijdens de reis naar het Westen is het centraal komen te staan. Allicht omdat het de westerse consument beter ligt: softer, minder inspannend.

Morgenland

Lukkassen vat Thich aldus samen: ‘De mensen moeten dichterbij zichzelf komen: in jezelf. Dat is waar je wilt zijn, waar je vrij bent, waar je altijd naar op weg dient te zijn.’ Tot daar geen probleem. Maar dan. Niet iedereen is wild van de boeddhistische levensbeschouwing. Alleen duidt Lukkassen dat in aardrijkskundige termen. Het heet ‘typisch een denkwijze van het Morgenland’. Namelijk ‘het idee dat je de zon inloopt en dan ophoudt te streven — just be’. Tegenover het dromende Azië staat het ontwakende Europa, aldus oude schoolboeken. Dus hier: ‘Maar wij, Europeanen, zijn niet zo. Als kinderen van het Avondland ligt dat niet in onze aard. Wij zijn faustisch, voortdurend rusteloos strevend — wij moeten zaken in de wereld teweegbrengen, dingen buiten onszelf realiseren om inwendig onszelf te kunnen zijn.’

Of dat inzicht van Oswald Spengler een eeuw geleden nog verdedigbaar was, laat ik hier in het midden. Vandaag is het dat echter zeker niet. Het boeddhisme stelt weinig belang in wereldse kennis en welslagen. Maar het is dan ook slechts het wereldvreemdste lidmaat van een breed beschavingsgamma. Zowel in zijn heimat India als in boeddhistische ‘kolonies’ zoals China en Japan. Buiten de kloostermuren was er heel wat economische, technologische en wetenschappelijke bedrijvigheid. Twee millennia vóór Rome had Harappa al een rioolstelsel. Zeshonderd jaar voor Leibniz en Newton kenden de Chinezen al de differentiaal- en integraalrekening. Vóór de koloniale tijd hadden India en China samen 55% van het wereldwijde bnp. Als er faustische mensen bestaan, dan evengoed in Azië.

Het verschil tussen Oost en West? ‘Het Noord-Europees klimaat dwingt tot een voortdurend vooruitdenken en vooruitplannen. (…) wie niet op tijd zaait, verhongert in de winter.’ Dat kan enigermate het verschil tussen Noord en Zuid verklaren. Waarom onze gejaagdheid naar het Middellandse Zeegebied en dan naar Afrika toe gestadig minder wordt. Maar het Gele-Stroomgebied dat de Chinese beschaving voortbracht, heeft hetzelfde klimaat waaraan wijzelf gewend zijn. India wat minder. Maar dat heeft China niet belet om het boeddhisme in te voeren. En wel toen de afstand in dagreizen tot India veel groter was dan die tussen Oost en West vandaag.

Gezinswaarden

Wel waren er altijd verschillende zienswijzen over de boeddhistische levensopvatting, ongeacht het klimaat. De Boeddha zelf, op zoek naar de ultieme Bevrijding, liet vrouw en kind in de steek en kan geen model staan voor de fameuze gezinswaarden. Volgens tijdgenoten parasiteerde zijn monnikenorde zowel biologisch als economisch (bedelen) op de omgevende samenleving. Lukkassens tegenwerping dat die eenzame meditatie tegen ‘s mensen sociaal instinct ingaat (‘wij hunkeren naar verbinding met anderen, omdat dit deel is van onze aard’), werd ook ginds gemaakt.

De meditatie kreeg een waaier van duidingen. Oorspronkelijk was de geestelijke weg van de Boeddha alleen voor voltijdse monniken bedoeld, die éénpuntig het Nirvana nastreefden. In China hechtten de confucianen erg aan maatschappelijke verantwoordelijkheid, en ze vonden boeddhistische ideeën als de wedergeboorte maar bijgeloof, en het Nirvana wat hoog gegrepen. Maar ze zagen wel de waarde van de meditatiepraktijk in. Dus in de 11de eeuw ontwikkelden ze het ‘zuiver zitten’ (jingzuo), een eenvoudige meditatie die ze elke morgen een uur of zo deden vooraleer zich aan maatschappelijke taken te wijden. Als het ware om vóór een optreden hun instrument te stemmen. Iets dergelijks was trouwens ook al gedaan door de oud-Griekse stoïcijnen die ‘s morgens een uur aan ‘in het nu verblijven’ deden.

En door hedendaagse westerlingen die het met aandachtsmeditatie proberen. De westerse samenleving kan er maar wel bij varen als meer mensen meditatie gaan beoefenen. Zeker als de vandaag waarneembare toename in kwaliteit en authenticiteit doorgaat. Japan, Thailand en andere landen hebben het boeddhisme goed in hun eigen cultuur geïntegreerd. En in onze samenlevingen kan dat evengoed. Of eerder: is dat stilaan aan het gebeuren.

Gewaarzijn

Tenslotte nog een politiek bezwaar. De verdenking dat inkeer subtiel aangemoedigd wordt als vrijbrief voor aspirant-dictators. Aldus: ‘Wie zijn of haar wensenlijstje van het leven steeds kleiner maakt, zal er vrede mee hebben dat de machthebbers zijn of haar keuzemogelijkheden en bewegingsvrijheid toenemend inperken.’ Tijdens de christelijke tijd hoorden we dat verdovingsargument al tegen godsdienst überhaupt. En tijdens de ontkerstening kwam dat bezwaar terug tegen de zoektocht naar spirituele alternatieven. Zo publiceerde de Amerikaanse socioloog Edwin Schur in 1977 het boek Gewaarzijn, een Rage, dat meditatie ontmaskert als een truc van het kapitalisme om de massa braaf te houden.

Hier wordt een uitspraak van Thich Nhat Hanh in dezelfde zin in stelling gebracht. Een boeddhist kiest voor ‘kleinschaligheid, rust, overzicht en geborgenheid scheppen’, namelijk ‘binnen je eigen ziel en dan hooguit in je eigen huishouden’. Je moet ‘aanvaarden dat je de turbulente wereld niet kunt bijsturen en jezelf terugplooien op je eigen kiem’. Dat zal niet elke boeddhist en zeker niet elke oosterling bijtreden, maar er is iets van: het boeddhisme appelleert aan mensen met minder wereldse ambitie, in navolging van de Boeddha die een toekomst als staatshoofd aan zijn yogische roeping opofferde. Goed, maar niet iedereen is verplicht om boeddhist te zijn. In Europa evenmin als in Azië.

We besluiten dat we het niet met Sid Lukkassen eens zijn waar hij schrijft: ‘Dit toont aan dat het faustische boven het boeddhistische staat: we zullen moeten handelen en streven om de wereld actief te beïnvloeden (…) Dus stop met mediteren en ga in plaats daarvan handelend scheppen.’ Rechtzetting: talloze kunstenaars in Azië bereiden zich voor op hun grootse scheppingen juist door te mediteren.

Edel Maex

Het nut van mindfulness en boeddhisme