Honderd jaar geleden, in 1920, kregen de Koerden een eigen staat. Vandaar leven ze verspreid over vier landen. Gewezen ondernemer Luc Pauwels publiceerde net een boek over hen: Geschiedenis van de Koerden: De strijd van een volk voor een eigen staat. Hierin leer je een volk kennen dat haast doorlopend in het nieuws is, maar waarvan we uiteindelijk weinig afweten. Een ontdekking. En een reden voor een gesprek met de auteur.

Identiteit

Vanwaar die belangstelling voor Koerdistan, na je vorig boek over Oekraïne?

‘Ik interesseer me voor alle volkeren die hun zelfbeschikkingsrecht nastreven en revolteren tegen een of ander onderdrukkend jakobinisme dat hun identiteit, hun taal en hun cultuur wil uitgommen. Dat gebeurt altijd volgens hetzelfde schema, zo goed verwoord door de Tsjechische historicus Milan Hübl (1927-1989): “Om een volk te liquideren, begint men met het wissen van zijn geheugen. Men vernietigt zijn boeken, zijn cultuur, zijn geschiedenis. Daarna schrijft iemand anders er andere boeken voor, geeft het een andere cultuur, bedenkt er een andere geschiedenis voor. Vervolgens begint het volk langzaam te vergeten wie het is, en wie het was. En de omringende wereld vergeet het zelfs nog sneller.”

De taak van de jongeren en van de intellectuelen van tegenwoordig bestaat erin te verhinderen dat het zover komt: “No pasarán!”’

Hoe kunnen we de Koerden en Koerdistan plaatsen, geografisch en historisch?

‘De Koerden zijn een zeer oud volk van Indo-Europese oorsprong. Het zijn immers de afstammelingen van de Meden. Tegenwoordig zijn ze met nagenoeg 40 miljoen, die voor ongeveer 90 procent in vier verschillende landen wonen: Turkije, Iran, Irak en Syrië. Eeuwenlang hebben het Osmaanse (Turkse) Rijk en het Perzische (Iraanse) Rijk de Koerden min of meer ongemoeid gelaten in hun verschillende bergstaatjes en semionafhankelijke prinsdommen. Zo werden ze verdeeld gehouden en bovendien militair geïnstrumentaliseerd in de voortdurende geopolitieke strijd tussen Turken en Perzen. Als soldaten worden ze zeer gewaardeerd voor hun dapperheid. Ze vechten zich dood, ze bloeden leeg op ontelbare slagvelden, maar zonder er ooit enig baat bij te hebben voor hun eigen volk.

Dan staat de grote Koerdische schrijver Ehmedê Xanî (1650-1706) op die, een eeuw voor Herder (1744-1803), stelt dat politieke eenheid alleen zinvol is als uitdrukking van etnoculturele eenheid. “Waarom zijn de Koerden in deze wereld allemaal onteigend? Waarom zijn ze allemaal veroordeeld”, vraagt Xanî zich af. Dat is het begin van het Koerdische volksnationalisme dat vanaf dan voortdurend in opstand komt tegen het eerst imperialistische, daarna jakobijnse staatsnationalisme van de Turken en de Perzen.’

Onafhankelijkheid

Ooit werden de Koerden toch een eigen staat toegekend?

‘Inderdaad. Na de Eerste Wereldoorlog komt, naast het meer bekende Verdrag van Versailles (1919), het Verdrag van Sèvres (1920) tot stand dat de Koerden eindelijk hun eigen staat garandeert. Helaas geven de grote mogendheden, Frankrijk en Groot-Brittannië voorop, al snel toe aan de druk van de nieuwe Turkse leider Mustafa Kemal Atatürk en verloochenen ze hun handtekening. In het Verdrag van Lausanne, dat in 1923 dat van Sèvres vervangt, worden de Koerden zelfs niet meer vermeld!’

Toen zijn de Koerden in opstand gekomen?

‘De Koerden ervoeren dit terecht als verraad. Het gevolg hiervan zijn een hele reeks Koerdische opstanden die wreed worden onderdrukt. Nieuwe Koerdische bewegingen en partijen zien het licht. In de geesten en de harten komt een Koerdische natie tot stand. De Republiek van Ararat (1928-1931), de eerste onafhankelijke Koerdische staat, wordt door de Turken met de grond gelijk gemaakt. In Turkije komt het tot een breed gedragen revolte, de volksopstand van Dersim (1936-1937), die uiterst brutaal wordt neergeslagen. De familie van Zuhal Demir is trouwens uit Dersim afkomstig… Na de Tweede Wereldoorlog ontstaat de Koerdische Republiek van Mahabad, die het maar een jaar kan uithouden (1946) en die wordt gevolgd door lange jaren van zware repressie en een reeks staatsgrepen in de verschillende landen waar Koerden wonen.’

We herinneren ons de aanvallen met gifgas op de Koerden in Irak.

‘Inderdaad. In Turkije doet de guerrilla van de PKK zich voelen vanaf eind jaren 70. In Irak worden de Koerden door Sadam Hoessein massaal afgeslacht. Een door de grote mogendheden ongewild resultaat van de Golfoorlog is het ontstaan, in 1992, van de Koerdische Autonome Regio in Irak. Die wordt na een referendum in 2005 uiteindelijk erkend door de Iraakse staat. Verder schets ik een portret van de Turkse leider Erdogan, deze gevaarlijke islamo-jakobijn die er al jaren in slaagt de Amerikanen en de Europeanen bij de neus te nemen. Met de burgeroorlog in Syrië en de oprichting van een autonome Koerdische zone (Rojava) in dat land wordt het boek afgesloten.’

Verdeeld in verscheidenheid

Dat is de militaire en de diplomatieke kant van de kwestie. Maar wat is de grondoorzaak waarom de Koerden, in tegenstelling met de Arabieren, de Turken en de Iraniërs, zich nooit politiek en militair hebben kunnen doorzetten en uiteindelijk altijd werden uitgebuit en vervolgd?

‘De Koerden zaten historisch gekneld tussen twee enorme rijken, het ene Turks-Osmaans, het andere Perzisch of Iraans. Alleen al op het vlak van de bevolking waren en zijn die staten kwantitatief elk een veelvoud van de Koerden. Bovendien zijn de Koerden sinds eeuwen benadeeld door hun geopolitieke situatie. Hun bergachtig grondgebied grenst nergens aan een zee. Daardoor zijn ze afgesneden van de evolutie die Europa heeft doorgemaakt. Tegelijk is het echter een feit dat deze isolatie in het hooggebergte hun overleven heeft mogelijk gemaakt, ongeveer zoals voor de Zwitsers ook het geval is. Een tweede belangrijke element, vooral dan in Turkije, is de islam. Tot in 1922 was de Osmaanse sultan tegelijk de kalief, de opperste religieuze leider van alle soennitische moslims. In opstand komen tegen de Turkse sultan was dus tegelijk een politiek misdrijf én een religieuze wandaad. Het feit dat de Koerden in meerderheid moslims waren – hoewel vaak onder dwang bekeerd – is altijd een belangrijke hinderpaal geweest voor hun emancipatie.

De complexiteit van het Koerdische probleem vloeit dus voort uit het feit dat het enerzijds zowel een taalkundig, als cultureel en etnisch conflict is – met bovendien een religieuze schaduwkant – en anderzijds een geopolitiek en economisch conflict, denk maar aan de oliewinning… De grote mogendheden zijn daarbij volledig vergeten dat democratie essentieel het zelfbeschikkingsrecht van volkeren inhoudt.’

Mogen we tegenwoordig spreken van verbeterde perspectieven voor de Koerden?

‘Ja, de perspectieven voor de Koerden worden duidelijk beter, maar de huidige context is helemaal verschillend van land tot land. In Iran is de toestand volledig geblokkeerd, ten gevolge van het totalitaire regime van de ayatollahs. De vervolging van de Koerden en de totale onderdrukking van hun culturele eigenheid is er geïnstitutionaliseerd.

In Turkije is de situatie nagenoeg identiek, maar Erdogan let er wel op een democratische schijn hoog te houden. In het Turkse parlement volgen Koerdische en pro-Koerdische partijen elkaar op. Sinds decennia wordt de ene na de andere verboden, maar na elk verbod staat er een nieuwe formatie op. In Syrië hebben de Koerden met uitzonderlijke moed en moeite een zelfbestuurd territorium tot stand gebracht, Rojava genaamd, waarvan niemand weet of het aanslepende burgeroorlog en de invallen van het Turkse leger zal overleven.

En dan is er nog Irak, dit verdeelde land waar de Koerdische nationalist Jalal Talabani (1933-2017) van 2005 tot 2014 president was. De Koerdische Autonome Regio (KAR) stelt het er nog altijd goed, ondanks de vijandigheid van Bagdad ten gevolge van het onafhankelijkheidsreferendum in het Koerdische gebied (2017). Turken en Arabieren hebben dat referendum zo veel als mogelijk gesaboteerd, maar ondanks alles houdt de KAR. stand. Het is een basis die ze zich niet makkelijk afhandig zullen laten maken.’

Nuttige idioten

Trump heeft de Koerden, die mee streden tegen IS, ondertussen laten vallen…

‘Eens te meer was de houding van de grote mogendheden uitermate cynisch, laf en gebaseerd op illusies. Men heeft de Koerden niet meer nodig om tegen Islamitische Staat te vechten, men koestert de illusie dat IS definitief verslagen is en nooit meer zal weerkomen, wat de Koerden overbodig maakt. Bijgevolg zijn de Koerden nu zeurpieten en lastigaards, meer niet. De Europeanen geven zich nog over aan een bijkomende gevaarlijke illusie, te weten dat Erdogan voor hen de migratie uit het Midden-Oosten zal tegenhouden. Dat terwijl de Turkse president alleen denkt aan chantage en diplomatieke winst. Een recent en helemaal nieuw gegeven voor Iran en Irak – en mogelijk voor het hele Midden-Oosten – is de moord op de Iraanse generaal Qassam Soleimani door de Amerikanen en de mogelijke reacties daarop.’

Vaak wordt het Koerdische verzet over één kam geschoren met communisme en uiterst-linkse revolutionaire activiteiten. Is dat terecht? Waarom dit amalgaam?

‘De Turkse en Iraanse regimes worden als “rechts” bestempeld. Niet verwonderlijk dat het radicale Koerdische verzet zich “links” noemt. Maar afgezien daarvan is het zeer de vraag of “links” en “rechts” nog zinvolle aanduidingen zijn in de context van het Midden-Oosten – en elders.’

Waar gaat dit alles eindigen voor de Koerden?

‘De Koerden hebben alle redenen om de hoop niet op te geven. Ze wonen voor het overgrote deel in vier uitgestrekte staten met grote etnische verscheidenheid. Turkije, Syrië, Irak en Iran zijn jonge, labiele staten, waarvan de recente geschiedenis een opeenstapeling is van staatsgrepen, revoluties, dictaturen, oorlogen en zware interne conflicten. Irak is pas in 1932 onafhankelijk geworden en Syrië in 1946. Het moderne Turkije is een creatie van het Verdrag van Lausanne (1923), het ayatollah-regime in Iran dateert slechts van 1979. In historische termen is dat allemaal zeer recent. Wie durft voorspellen wat de toestand zal zijn in die landen over pakweg tien jaar, over een generatie – als ze dan nog bestaan?

De Koerden zijn een taai volk en, gelukkig voor hen, hebben ze de neiging om de zaken op lange termijn te zien. De geschiedenis heeft hen geleerd dat men soms een zeer lange adem moet hebben.’

Luc Pauwels’ boek De geschiedenis van de Koerden is te koop in de webwinkel van Doorbraak.

Ehmedê Xanî

Luc Pauwels: ‘Koerden niet meer nodig om tegen IS te vechten’