Twee jaar geleden rond deze tijd werden in Wit-Rusland, ook Belarus genoemd, in de aanloop naar de presidentsverkiezingen de voornaamste oppositieleden gearresteerd.

Record aantal verblijfsvisa

Na de massale protesten en de repressie die op de falsificaties van augustus 2020 volgden, werd volgens cijfers van de Poolse immigratiedienst tot augustus 2021 een recordaantal van 90 000 verblijfsvisa uitgeschreven voor Wit-Russische burgers. In Litouwen, waar presidentskandidaat Svetlana Tichanovskaja in ballingschap verblijft, waren het er officieel 20 000. De Oekraïense douane telde voor diezelfde periode meer dan 100 000 personen die uit het noordelijke buurland binnenkwamen.

Slechts enkele honderden van hen beliepen de moeizame weg van de Oekraïense instanties en ontvingen een status als vluchteling, zodat het onmogelijk is vast te stellen hoeveel Wit-Russen er uiteindelijk bleven. Cijfers over het aantal politieke activisten dat naar Rusland emigreerde zijn vanwege de open grenzen niet beschikbaar.

Vluchten

Enkelen van hen, zoals de 24-jarige Yana Pinchuk, halen het nieuws als ze er op last van de justitie in hun geboorteland worden vastgezet voor deportatie. Ik sprak met de 56-jarige activist en blogger Elena Yanushkovskaya uit een dorpje bij Vitebsk. In februari 2021 vertrok ze met haar 34-jarige dochter Yulia en twee kleindochters, de 12-jarige Varvara en de 4-jarige Jevdokia, naar Kiev en later naar Warschau.

Wat was de concrete reden voor het vertrek naar Kiev?

‘Ik was al jarenlang actief in de lokale politiek en hield me bezig met sociale problemen op het platteland. In 2020 stond ik natuurlijk op de barricaden met ons Wit-Russische volk. Bij het inzamelen van handtekeningen werd ik al voor aanvang van de massale protesten opgepakt. Mijn dochter was er ook steeds bij. Uiteindelijk werd ik 7 keer gearresteerd, verbleef in detentiecentra en kreeg telkens weer draconische boetes.

Ik schrok enorm toen bij mijn dochter een huiszoeking werd gedaan onder het voorwendsel van een drugsdelict. Rond diezelfde tijd belde een meevoelende agent me en zei dat het raadzaam zou zijn onmiddellijk te vertrekken, omdat er een grote zaak tegen mij zelf op poten werd gezet.

Binnen twee uur had ik mijn weinige spullen ingepakt en vertrok ik richting Oekraïne. Ze dreigden toen mijn dochter te arresteren vanwege het zogenaamde drugsdelict, maar in feite natuurlijk vanwege haar deelname aan de protesten. Ze zeiden dat haar kinderen dan naar een tehuis zouden moeten. Ik heb vreselijk om ze in angst gezeten, maar godzijdank kwam Yulia na twee weken veilig en wel over met Varvara en Jevdokia.

Mijn pleegdochter is in ons huis in Wit-Rusland achtergebleven met haar dochtertjes van 1 en 5. Ze krijgt nog steeds regelmatig bezoek van politie die dreigt hen uit huis te laten zetten. Ze eisen informatie over mijn verblijfplaats, mijn telefoonnummers. Ik sta immers op de internationale opsporingslijst wegens mijn streams en activiteiten op Telegram die als “extremistisch materiaal” gelden.’

Oppositie

Waarom vertrokken jullie naar Warschau?

‘In Kiev bleef ik actief voor de oppositie, ik had mijn YouTube-kanaal en mijn blog. Eerst werd ik heel goed opgevangen door de organisatie Free Belarus. In de opvang waren er jongelui uit de Verenigde Staten die dingen organiseerden. Ze hadden allerlei interessante hobby’s. Er waren zelfs kunstenaars bij. Toen mijn dochter aankwam met de kinderen werden we in een andere opvang geplaatst.

Ik had bijna niets meegenomen. Ik had ook niets, want in Wit-Rusland kon ik door mijn politieke activiteiten allang nergens meer werk krijgen. In Kiev werden we gedurende de eerste maand financieel ondersteund. Het probleem was dat het in de Oekraïense hoofdstad stikt van de provocateurs. Dat zijn mensen die ons in opdracht van de geheime diensten van Rusland en Belarus het leven zuur maken. Een Wit-Russische activist werd bij de opvang in elkaar geslagen en overvallen. Onze muzikanten daar worden voortdurend bedreigd. Er waren enorm veel pro-Russische activisten op de been die zorgden voor een heel onveilig gevoel. We besloten dat het in Warschau in dat opzicht rustiger zou zijn.’

Compleet verloren

En hoe werden jullie in Polen opgevangen?

‘We waren in eerste instantie compleet verloren daar. Ik kende niemand van de diaspora. Eerst moesten we tien dagen in quarantaine. Uiteindelijk vond ik ondanks Pasen iemand die ons naar een vluchtelingenkamp wilde brengen. Vandaar uit gingen we naar een kamp voor vrouwen en kinderen in de buurt van Warschau. Daar waren voornamelijk Tsjetsjeense vrouwen en een paar mensen uit Wit-Rusland. Dat was een heel zware tijd. We kregen één maaltijd per dag. Dat was speciaal voor de Tsjetsjenen heel erg gekruid. De meisjes konden het niet eten en vermagerden zienderogen.

Iemand had toen een oproep op Facebook gezet en een vrijwilliger bracht ons levensmiddelen. Daarna ging het iets beter, maar het was er wel erg gereglementeerd en streng. In dat kamp zaten we twee maanden. Uiteindelijk werd het kamp geliquideerd. De Poolse overheid ondersteunde maandelijks met 750 zloty (omgerekend 162 euro). 70 zloty (15 euro) kregen we daarvan contant uitbetaald. De rest werd gebruikt voor ons verblijf in het kamp. Die hulp was in het kader van de pandemie en is inmiddels afgeschaft.’

Zwartwerk

Is het mogelijk werk te vinden in Warschau?

‘Ik heb een tijdlang onofficieel gewerkt, maar mijn leeftijd is niet ideaal voor de arbeidsmarkt. Ook zit ik met mijn handicap. De komst van de Oekraïense vluchtelingen heeft de situatie heel erg verslechterd. Er is nu bijna geen werk meer te vinden. Ze nemen alle baantjes die de fabrieken hier te bieden hebben, ongeacht betaling en werkomstandigheden.

Ik heb eerlijk gezegd geen idee meer hoe we rond moeten komen. We zijn geen gelukszoekers. We zijn gevlucht voor de repressie in ons land en we hopen ook nog steeds zo snel mogelijk terug te kunnen.’

Maar de kinderen gaan wel naar school?

‘Ja, de jongste gaat naar de kleuterschool. De oudste naar school.’

En heeft uw dochter werk?

‘Het probleem is dat de Wit-Russen hier door velen medeverantwoordelijk worden gemaakt voor de oorlog in Oekraïne. Om die reden werd ze bij haar vorige baan ontslagen. Nu mag ze tolken voor de vluchtelingen op het centraal station.’

In het Westen is dat voornamelijk vrijwilligerswerk. Wordt dat betaald in Polen?

‘Ja, maar heel slecht. Ze heeft een urencontract en moet op komen draven zodra dat nodig is. Maar nu komen er steeds minder vluchtelingen aan. Dus dat levert al bijna niets meer op. Ze is naarstig op zoek naar een vaste job, maar dat valt niet mee.’

Dicht bij huis

Waarom blijven de meeste Wit-Russen in Polen en Litouwen en trekken niet zoals de destijds door Loekasjenko speciaal naar de grens met de Europese Unie gehaalde Syriërs, Irakezen en Koerden naar het Westen?

‘Over mijzelf kan ik zeggen dat ik dicht bij huis wil blijven. Ik wil terug zodra het kan. Bovendien hebben onze landen een gedeelde geschiedenis. Er is ook geen echte taalbarrière zoals bijvoorbeeld met Duitsland of een ander land in West-Europa. En voor de kinderen is het ook makkelijker. Dat is bij ons sowieso de rode draad in het verhaal: het is voor het welzijn van de kinderen dat we ons land hebben verlaten.

We zijn niet op zoek naar meer rijkdom, we wilden alleen veiligheid voor Varvara en Jevdokia. Hoewel het hier met de veiligheid inmiddels ook niet meer al te best gesteld is. We doen mee aan de lang voor de oorlog begonnen wekelijkse protestacties voor de Russische ambassade. Daar werden we een keer achtervolgd door een auto met een kenteken van diezelfde ambassade. We werden bijna overhoop gereden op het trottoir. Gelukkig konden we op tijd opzij springen.’

Criminelen

Merkt u in Warschau iets van de speciaal door Loekasjenko samen met de vluchtelingen binnengesluisde Wit-Russische beroepscriminelen?

‘Er zijn altijd vreemde figuren aanwezig die kennelijk als provocateurs tijdens onze acties dienen. Mannen die proberen een gevecht uit te lokken met de demonstranten. Ze werden tot dusver afgevoerd door de politie en de situatie liep niet uit de hand, maar er worden ons actief stokken in de wielen gestoken, dat zeker.’

Al in 2018 deed u als kandidaat voor de regionale raad een beroep op Loekasjenko om te komen kijken hoe de mensen op het platteland rondom Vitebsk leven. Hoe is het bestaan in de Wit-Russische dorpen?

‘Vreselijk. De dorpen zijn compleet om zeep geholpen. Er zijn bijna alleen nog maar bejaarden en alcoholisten. Er wordt niets meer ontwikkeld, alles wordt alleen maar vernield. De staatsboerderijen worden geliquideerd, maar er komt niets voor in de plaats. Eigen initiatieven en zelfstandige ondernemingen zijn verboden. Er is geen werk. Het enige dat mensen er doen is overleven.

Ik heb dat allemaal aangekaart gedurende de afgelopen jaren en kwam daarbij tot aan medewerkers van de presidentiële staf. Ik heb door volharding het een en andere kunnen bereiken. Het plaatselijke bestuur is vaak bang voor maatregelen van bovenaf als ze niet reageren. Een vervelende bijkomende reactie voor mij was dat ik uiteindelijk werd bedreigd door de geheime dienst.’

Mensen zijn weer slaaf

Op 9 mei verscheen Loekasjenko tijdens de viering van de Dag van de Overwinning op de staatstelevisie. Een deelneemster van de Litouwse delegatie klaagde over de schaarste aan producten in de Europese Unie. Loekasjenko beloofde haar de ‘gewone mensen te helpen met levensmiddelen’. Als iemand in een dorpje bij Vitebsk dat ziet, gelooft hij dat dan?

‘Natuurlijk. Ze geloven alles wat de staatstelevisie vertoont. Dorpelingen deden bij mij hun beklag over allerlei problemen. Ik ging er mee naar de instanties. De plaatselijke bestuurder bedreigde me dan. Uiteindelijk werd ik van alles en nog wat beschuldigd, liefst met een anonieme aangifte.

Het experiment is bijna geslaagd: de mensen zijn weer slaven. Baserend op twee hoofdprincipes: Gehoorzaamheid en jaloezie. Dat zie je ook aan de opschriften gemaakt door de Russische soldaten in Oekraïne: “Wie heeft jullie toegestaan om goed te leven?” Die jaloezie is een handelskenmerk voor het in bedwang houden van de mensen in de dictaturen in het Oosten.’

Moet het Westen niet meer doen tegen de dictators in Moskou en Minsk dan alleen wapens te leveren en mediahypes te creëren rond de oorlog in Oekraïne?

‘Wit-Rusland en Oekraïne staan als buffer voor de Europese Unie. Wit-Rusland is bezet, Oekraïne wordt aangevallen door Poetin. Het is belangrijk dat de hele democratische wereld inziet dat het absolute kwaad overwonnen moet worden. Het is niet juist ons aan ons lot over te laten. Als de politici in het Westen Wit-Rusland en Oekraïne loslaten en aan het Kremlin schenken, hebben jullie niemand meer die een buffer vormt. Vroeg of laat zal de EU dan zelf onder vuur komen te liggen.’

Lees ook ‘Een land om te leven’. Natuurlijk verkrijgbaar via Doorbraak Boeken

Elena Yanushkovskaya

Gevlucht uit Wit-Rusland: ‘Ik wil dicht bij huis blijven’