Bibliotherapie. Met een kabbelend rood lijntje geeft mijn tekstverwerker aan dat hij het woord niet kent. Toch staat het in Van Dale, tussen ‘bibliotheekwetenschap’ en ‘bibliothriller’. Het dikke boek bevestigt dat het woord voor zich spreekt: ‘Psychotherapie waarbij de patiënt geleerd wordt zijn of haar gevoelens te uiten d.m.v. het lezen van bepaalde boeken.’

Bibliotherapie

Wereldwijd is de bibliotherapie het voorbije decennium aan een opvallende opgang bezig. Dat heeft veel te maken met een boek dat in 2013 in het Engels verscheen en intussen in talrijke wereldtalen bestaat, The Novel Cure van Ella Berthoud en Susan Elderkin. De auteurs zijn twee medewerksters van Alain de Bottons School of Life die zich ook in het echte leven als boekendokters presenteren.
In The Novel Cure schrijven Berthoud en Elderkin boeken voor aan lezers die kampen met allerlei mogelijke aandoeningen, zowel ernstige als alledaagse. Het boek is alfabetisch georganiseerd: van ‘aandacht zoeken’ tot ‘zwerfdrift’.

Wie bang is zijn baan te verliezen moet volgens de boekendokters Lucky Jim van Kinsgley Amis lezen. Wie lijdt aan bindingsangst, krijgt de Recherche van Proust voorgeschreven. En wie niet over de dood van een geliefde raakt, kan zijn of haar profijt doen met John Bergers Here is where we meet. (Los van die belofte: lees dat boek, je zal het je niet beklagen.)

De boekenapotheek

The Novel Cure is in het Nederlands verkrijgbaar als De boekenapotheek. Net als de Italiaanse, Franse, Spaanse, Chinese en Turkse versie is ook dit boek niet zomaar een vertaling. Ook bij ons werd de oorspronkelijke tekst aangevuld met leesvoorschriften uit het eigen taalgebied. Nederlandstalige lezers die geplaagd worden door een overdreven gevoel van afgunst, moeten naar het schijnt W.F. Hermans’ Onder professoren lezen. En wie een teveel aan ambitie heeft, krijgt Elsschots Kaas aanbevolen.

De titel boven dit stukje is de ondertitel van De boekenapotheek. ‘Lees en genees’: het dubbele gebod doet denken aan de zegening van de hostie in de mis. Neemt en eet hiervan, gij allen. De voorgeschreven romans bevatten dan wel niet het woord van God, ze lijken toch magische pillen te zijn die de lezer beterschap moeten brengen. De boekendokters doen af en toe ironisch over hun geneeskunde van het boek, maar het is wel die pseudo-medische belofte die The Novel Cure over de hele wereld doet verkopen.

Mrs. Dalloway

Wie er op maandagochtend steevast niet in slaagt uit bed te raken, moet volgens Berthoud en Elderkin Mrs. Dalloway (1925) van Virginia Woolf lezen. De patiënt in ons wordt door beide dames rechtstreeks aangesproken. ‘Jullie zouden het ook prettig kunnen vinden om een taak op je te nemen – iets plezierigs, iets sensueels – die je normaal gezien aan een ander zou overlaten.’ We kunnen niet anders dan onszelf herkennen in het hoofdpersonage.

Het voorbeeld van Clarissa Dalloway helpt ons gegarandeerd uit bed te komen. We lezen op de eerste pagina van het boek hoe Clarissa ‘s ochtends de vensters van haar huis opengooit. ‘Jij hoort dat gepiep toch ook’, verzekeren Berthoud en Elderkin ons, ‘voelt toch ook dat duwtje als de deuren eenmaal meegeven, proeft toch ook die frisse, koude lucht?’ De conclusie van hun lectuur ligt even voor de hand als de werkelijkheid na de inname van een flinke dosis Dafalgan. De pijn verdwijnt. Voor even toch.

Kwakzalverij?

Dat Mrs. Dalloway na de luchtige openingspagina om zelfmoord draait, vertellen Berthoud en Elderkin er niet bij. De genuanceerde aandacht voor de dubbelzinnigheid van het leven die van Woolfs roman een meesterwerk maakt, laat zich niet goed inpassen in de preek van het instant geluk die het leesvoorschrift van de Britse boekendokters is. De roman is bij momenten licht en luchtig, zeer zeker, maar op andere ook wel donker en duister.

Betekent dat alles dat bibliotherapie kwakzalverij is en degenen die haar beoefenen toverdokters zijn die we beter kunnen mijden? Allerminst. Ik las de voorbije jaren verschillende boeken die getuigen van de grote waarde van de boekengeneeskunde. Bij een ervan wil ik hier nog even stilstaan, omdat het ook over een roman van Virginia Woolf gaat: het twee jaar na Mrs. Dalloway verschenen To The Ligthouse (1927).

De dood van een vader

In All The Lives We Ever Lived vertelt Katharine Smyth hoe Woolfs roman gedurende haar hele volwassen leven een helende aanwezigheid was. We hebben allemaal zo’n boek nodig, zegt Smyth, een kompas dat ons helpt varen wanneer de zee van het leven ons tijdens een storm alle richtingen tegelijk dreigt op te sturen, een vuurtoren die licht werpt in donkere dagen.

In Smyths geval worden die donkere dagen sterk gekleurd door het alcoholisme van haar vader, een succesvolle architect die de druk van zijn werk enkel met de hulp van de fles aan kan. Zijn vrouw en dochter delen in de brokken van zijn blijvende drankprobleem. Wanneer de man vervolgens zwaar ziek wordt en sterft, worstelt Smyth met het beeld van de vader naar wie ze opkijkt, maar die ze tegelijk zoveel verwijten wil maken.

Niets is één ding

Een van de hoofdpersonages van To The Lighthouse – de veerkrachtige Mrs. Ramsay – leert Smyth inzien dat vreugde en verdriet niet gewoon elkaars tegendeel zijn, maar wezenlijk met elkaar verbonden blijven. In momenten van diepe droefenis moeten we oog hebben voor de schoonheid van het leven. En omgekeerd moeten we niet al te naïef zijn over datgene wat ons geluk brengt. Bronnen van blijdschap kunnen even goed de oorzaak van treurnis worden.

‘Nothing was simply one thing’, beseft een van de personages wanneer hij de vuurtoren bekijkt waarnaar de roman genoemd is. Dat de menselijke ervaring altijd complex en ambigu is, heeft Woolf in al haar werken op een meesterlijke manier duidelijk gemaakt.

Pagina’s vol pijnstillers

Voor de auteurs van De boekenapotheek zijn boeken pijnstillers die moeten verzachten wat ondraaglijk is. Het lezen ervan is functioneel: we lezen opdat we zouden genezen. Bij Smyth is dat niet het geval. Ze blijft To The Lighthouse lezen en telkens opnieuw beleeft ze plezier aan het boek. ‘Een van de wonderlijke eigenschappen van Woolfs roman’, schrijft Smyth, ‘is het schijnbaar oneindige vermogen van het boek om je te ontmoeten waar je je ook bevindt.’

Bij elke nieuwe lectuur wordt Woolfs roman voor Smyth rijker. Telkens weer wordt ze geraakt, om altijd andere redenen overigens. Onderzoek heeft uitgewezen dat dit soort aanpak – de lezer wordt niet gestuurd door de boekendokter maar laat zich leiden door een willekeurig gekozen boek – beter werkt dan de leesvoorschriften van Berthoud en Elderkin. De auteurs van The Novel Cure gaan er van uit dat elk boek op elke lezer hetzelfde effect heeft: boekje open, mondje open, slikken maar. Zo werkt het dus niet.