Met het Ventilus-project ontstaat er een publieke discussie over kinderleukemie door straling en het voorzorgsprincipe dat de Vlaamse overheid daarbij zou moeten toepassen.

Permanent meetsysteem

Wat zegt de wetenschap? De jaarlijkse incidentie van kinderleukemie in België is ongeveer 93 kinderen (alle oorzaken). Ongeveer één geval zou kunnen te wijten zijn aan de blootstelling aan de magnetische velden van hoogspanningslijnen. Het gaat hier echter om een statistisch verband en geen aangetoond causaal verband. Het is dus niet zeker dat straling de oorzaak is, maar het kan ook niet worden uitgesloten.

Stralingsdeskundige Els De Waegeneer van de UGent oppert dat het goed zou zijn om in een permanent meetsysteem te voorzien. Daarmee kunnen de werkelijke waarden qua straling gekend zijn en kan er hierover transparantie bestaan.

Nu gaat de hele discussie, die zich naast de politieke strijd voor of tegen bovengrondse of ondergrondse hoogspanningslijnen van het Ventilus-project afspeelt, plotseling over een statistische correlatie tussen hoogspanningslijnen en leukemie bij kinderen. Elia voedde zelf die discussie door, gedurende het onderzoek bij de stakeholders, zelf dit onderwerp te betrekken en voor het Ventilus-project op haar website daarover documenten te zetten. Elia opperde zelfs verschillende opties om uit te kiezen, zoals het klassieke type hoogspanningsmasten en een nieuwer type waarbij de straling anders en verticaler blijkt.

Onderzoek Volksgezondheid en Eerstelijnszorg

De overheid investeerde al veel in onderzoek naar de gevolgen van straling. De Belgian BioElectroMagnetics Group of BBEMG (bestaande uit onderzoekers van de Ugent, ULB en de Université de Liège, naast onderzoekers van Sciensano) deed meerdere onderzoeken tussen 2017-2021. De oudste onderzoeken liepen al langer en momenteel loopt er trouwens nog steeds onderzoek. De onderzoeker van de UGent is stralingsdeskundige Els De Waegeneer. Zij is nu degene die bij BBEMG de internationale wetenschappelijke studies met betrekking tot gezondheidseffecten opvolgt. De Waegeneer is postdoctoraal wetenschappelijk onderzoeker bij de vakgroep Volksgezondheid en Eerstelijnszorg.

De UGent volgt al een aantal jaren epidemiologische studies op qua stralingsrisico’s. Dit onderzoek loopt nog steeds en ook in de ochtend van dit interview was De Waegeneer bezig met de uitvoer ervan. ‘Elke drie maanden publiceren we een rapport met wetenschappelijke artikels. Andere partners in het onderzoek doen meer experimenteel onderzoek op celniveau of maken meta-onderzoek’, vertelde De Waegeneer.

Verwarren van effect met externe factoren

Het valt De Waegeneer op dat veel rapportering zeer angstaanjagend is: ‘Dit volgt de wetten van de publicatiedruk.’ ‘Ik zal de stand van zaken even op een rijtje zetten. Bij extreem lage frequenties van straling, zoals bij hoogspanning, is het verband tussen ziekten bij volwassenen en wonen in de nabijheid van een hoogspanningslijn niet overtuigend aangetoond. Voor gsm-radiofrequentiestraling is dat ook de huidige stand van zaken bij volwassenen en kinderen. Voor extreem lage frequenties is er wel een verband met kinderen.’

‘De studies werden herhaald, maar het verband blijft voor kinderen. Nochtans spreken we niet over een causaal of oorzakelijk verband. Ik geef een voorbeeld: als er meer ijs wordt verkocht aan de zee, dan tellen we meer verdrinkingen. Tussen roomijs en verdrinken is geen causaal verband. Beide weerspiegelen gewoon warmer weer. Dat noemen we de bias of confounding.’

De bias of confounding, of confounding bias, is een systematische verdraaiing van de mate waarmee blootstelling en de gezondheidsgevolgen ervan ingeschat worden door het verwarren van het effect van de bekeken blootstelling met externe risicofactoren. De juiste conclusie is vaak dat de gevolgen andere oorzaken kennen dan, bijvoorbeeld in dit geval, straling.

Angstcultuur

‘Wat ontbreekt voor een causaal verband is dezelfde vaststelling met proefdieren: of een overtuigend biologisch mechanisme dan kan verklaren hoe de straling de aandoening veroorzaakt. Aan de criteria voor causaliteit is niet voldaan. Het statistisch verband bij kinderen met leukemie kan niet ontkend worden, maar er wordt ook gekeken naar pesticides, asbestblootstelling van de ouders, enzovoort. De studies zijn vaak internationaal herhaald en geven telkens dezelfde resultaten, maar er kan iets anders aan de grondslag liggen.’

‘Als we kijken naar het voorkomen van leukemie dan gaat dat over één geval voor heel België per twee jaar. Dat is uiteraard één geval te veel.’

Is de angst dan terecht?

‘Het is fout mensen bang te maken. Het is ook geen goed idee. Want dit zou kunnen leiden tot veel geld steken in een relatief klein risico en dus minder geld uitgeven voor bewezen risico’s. Dit is een verschil in risicoperceptie. Als een aantal mensen schrik gaan krijgen gaan ze hun gedrag aanpassen en dit kan leiden tot nieuwe kwetsbare groepen. Zo bestaat er al een hele detox-industrie. Die verkopen bijvoorbeeld halskettingen tegen 5G, met radioactief element met kwalijke straling. Dat is gevaarlijk. Een ander voorbeeld zijn ‘detox-weekenden’ in privéklinieken, waar mensen ontdaan worden van zogezegde jarenlang opgelopen stralingen. Uiteraard met om de zoveel maanden een sessie.’

De Waegeneer vreest, naast een angstcultuur, dus ook voor allerhande kwakzalverij over de ruggen van bang gemaakte consumenten. Maar ze ziet nog een ander probleem: ‘Het gevaar is dat mensen klachten toewijzen aan stralingen en voorbijgaan aan echte oorzaken. Je moet klachten altijd ernstig nemen en verwijzen naar het reguliere medische circuit.’

Elektrohypersensitiviteit

Volgens De Waegeneer stellen zich bij veel studies methodologische problemen: ‘Hoe meten ze blootstelling aan straling? Bij gsm’s meten ze niet met een dosimeter, maar maken sommige studies een schatting van de blootstelling aan de hand van het hebben van een gsm-abonnement of niet. Dat is methodologisch zwak. Toch wordt dat gepubliceerd met paniek zaaiende titel. In een andere studie bij adolescenten, die door straling concentratieproblemen zouden krijgen, onderzocht men adolescenten die acht uur per dag op hun gsm zaten. Toch een gedrag dat problematisch is op zich?’

De critici doen een beroep op het voorzorgprincipe. Is dat dan geen optie?

‘Het voorzorgprincipe is geen aan-of-uitschakelaar. Dat is meer een continuüm. De overheid past dat voorzorgprincipe al toe volgens internationale en Europese normen en ze doet zelfs extra, wat dat betreft.’ Een risicoloos leven is volgens De Waegeneer ook niet mogelijk. Maar is de psychologische drang naar een overheid die alle risico’s wegneemt dan soms een evolutie die te ver gaat? Maken mensen zichzelf iets wijs?

De Waegeneer is genuanceerd. Ze wees eerder in het interview al op de gevaren om klachten aan straling te wijten, maar ze wijst tevens op een ander fenomeen: elektrohypersensitiviteit.

‘Bij elektrohypersensitiviteit wijten mensen een resem klachten aan straling. Om dat te onderzoeken gebruiken wetenschappers provocatietesten. Personen met klachten worden blootgesteld of afgeschermd van straling. Het opmerkelijke resultaat is dat als ze het niet kunnen weten is er geen verband, maar als de proefpersonen vermoeden of weten dat er straling is, dan duikt dat verband plots op. We noemen dat het nocebo-effect. Het kan leiden tot sociaal isolement door het gedrag van mensen die last hebben van elektrohypersensitiviteit.’

Els De Waegeneer

Stralingsdeskundige waarschuwt voor kwakzalverij in Ventilus-dossier