In 2005 ontving het middeleeuwse York zijn 97ste aartsbisschop, na Canterbury de belangrijkste geestelijke van de Church of England. Het aartsbisdom ontstond in 7de eeuw, gesticht door Sint-Paulinus van York, meteen de eerste aartsbisschop. Een boot voer met het geluid van Afrikaanse drums de rivier de Ouse op. Aan boord zat de nieuwe kerkleider. Beter gezegd, hij swingde. De Oegandees John Sentamu sloeg een exotisch ritme. Luttele tijd later werd hij geïnstalleerd als metropoliet en aartsbisschop.

Levenslicht in Oeganda

Als kind had John Sentamu nooit kunnen denken dat hij op een dag zou resideren in het historische landhuis Bishopthorpe Palace. Sentamu zag op 10 juni 1949 het levenslicht in een dorpje niet ver van de Oegandese hoofdstad Kampala. Hij was het zesde kind in een gezin van dertien. Zijn vader was een dorpsonderwijzer die zijn kinderen voortdurend stimuleerde om te studeren. John bleek uitermate pienter en bijdehand. Zijn moeder wees hem regelmatig terecht met: ‘John, God gaf je twee ogen, twee oren en een mond. Gebruik ze in proportie.’

Een Engelse leraar kocht hem een fiets zodat de pientere John naar de middelbare school kon. Te voet was de afstand naar de school te groot. Op zijn zeventiende engageerde hij zich om het christendom te prediken.

Slachtoffer van Idi Amin

Na zijn hogere studies aan de universiteit van Makerere in Kampala werd hij op zijn 24ste advocaat aan het Oegandese hooggerechtshof. Sentamu schopte het zelfs tot hoge rechter in 1974. Op dat ogenblik had de despoot Idi Amin al drie jaar de macht in het land, na een coup. Het duurde niet lang of John Sentamu botste met ‘Zijne Excellentie President voor het Leven’.

Sentamu diende recht te spreken in Noord-Oeganda in een regio ‘waar er meer weduwen en wezen’ waren dan ergens anders in het land. Sentamu was bijzonder kritisch over de deportatie van de tienduizenden Aziaten op bevel van het regime. De rechter weigerde vervolgens een familielid van de dictator te veroordelen voor een misdaad die hij niet begaan had. Amin sloot de pasgetrouwde Sentamu op. Negentig dagen lang schopte men hem rond als een voetbal. Zodra John Sentamu vrijkwam, verliet hij Oeganda. ‘Ik moest vluchten of ik was eraan’.

Racisme en succes

John Sentamu begon met zijn vrouw een nieuw leven in het Verenigd Koninkrijk. Hij studeerde theologie in Cambridge en werd tot priester gewijd in 1979. ‘Ik begroef mijn eerste overledene in zuid-Londen. Het was een jongen. De vader van het kind kwam naar me toe en zei: “Wat heeft mijn kind misdaan om begraven te worden door een bruine aap?” Gelukkig stond mijn overste steeds achter mij. “Als ze niet willen dat jij ze begraaft, dan begraaf ik ze ook niet.” Hij was een grote steun voor mij.’ Vrij snel klom de geestelijke op in de rangen van de Anglicaanse Kerk. Zeventien jaar na zijn wijding werd hij bisschop van Stepney, een hulpbisdom voor de bisschop van Londen.

Stem voor de zwarte Britten

In die periode adviseerde hij, met zijn ervaring als rechter en met zijn autoriteit als bisschop, een onderzoekscommissie over een ophefmakende moordzaak. Een bende blanke jongeren stak op 22 april 1993 de zwarte achttienjarige Stephen Lawrence neer aan een bushalte in zuidoost-Londen. De jongeman wachtte er doodgewoon op de bus toen het noodlot toesloeg.

Het politionele onderzoek naar de moord was beneden alle peil. ‘Binnen enkele uren na de moord dook er een getuige op met de namen van de daders en vertelde aan de politie dat ze hun messen verstopt hadden onder de vloer. De politie deed nooit de moeite om die tegels op te tillen om het verhaal na te gaan.’

Als bisschop sprak hij vaak over racisme tegen zwarten. ‘Ik ben al 28 keer door de politie tegengehouden voor een uitgebreid onderzoek. De laatste keer moest ik mijn koffer openen. De politieman werd eigenlijk heel agressief tot hij mijn priesterboord zag, toen zei hij “Woops!” Ik heb al die intimidatie meegemaakt.’ John Sentamu, vanaf 2002 bisschop van Birmingham, groeide uit tot een gerespecteerde stem.

Evenwicht in de Kerk

Drie jaar later droeg premier Tony Blair hem voor als aartsbisschop van York. In Engeland wordt de hoge geestelijkheid benoemt door het staatshoofd — de Queen — op advies van de regeringsleider. Het is immers ‘the Church of England’ en niet ‘in England’.

De Anglicaanse Kerk bezit de traditie dat wanneer er een ‘roomsere’ aartsbisschop in Canterbury zetelt, er dan een evangelische tegenpool wordt benoemd in York, en vice versa. Op dat ogenblik zetelde de anglo-katholieke (een roomse strekking in de Anglicaanse Kerk) Rowan Williams in Canterbury. Williams, liturgisch conservatiever, huldigde liberale standpunten over het homohuwelijk of de wijding van vrouwen tot de hogere geestelijkheid. Sentamu, een evangelische anglicaan, dacht en denkt er net het tegenovergestelde over.

‘We leven nu eenmaal in een tijd waarbij mensen de melk willen proeven voor ze de koe kopen’, verklaarde John Sentamu begripvol over voorhuwelijkse seks. Hij deed dat toen bekend werd dat prins William samenwoonde met zijn verloofde, Katherine Middleton. Gevatte opmerkingen werden zijn handelsmerk. In het Hogerhuis, waar vanouds onder andere de aartsbisschop van York zetelt, sprak hij vooral over armoede en racisme. Maar hij sprak ook zijn verzet uit tegen het openstellen van het huwelijk voor partners met hetzelfde geslacht of tegen in vitrofertilisatie.

Aanklacht tegen Mugabe

In 2007 haalde Sentamu het internationale nieuws toen hij op het zondagse BBC-praatprogramma met Andrew Marr zijn priesterboord – ‘dog collar’ – in stukken knipte. ‘Weet u wat Mugabe gedaan heeft? Hij heeft de identiteit van zijn volk gestolen en hij heeft ze letterlijk in stukjes geknipt’. Zolang de dictator van Zimbabwe aan de macht bleef, weigerde de aartsbisschop zijn boord te dragen. Hij fulmineerde met grote regelmaat tegen diens ‘misdaden tegen de mensheid’.

Tien jaar later, in november 2017, was de geestelijke terug te gast in het programma. Het leger zette Robert Mugabe af. De presentator overhandigde John Sentamu een enveloppe met daarin de verknipte boord. ‘U hebt ze allemaal mooi bijgehouden’, merkte de hoge geestelijke geamuseerd op. Sentamu deed een nieuwe boord aan, maar bleef kritisch. ‘De nieuwe president (Emmerson Mnangagwa) moet weten dat er meer moet veranderen dan juist wat zaakjes aan elkaar plakken’.

Afscheid

Op zondag 7 juni 2020 nam hij afscheid van zijn aartsbisdom. De 71-jarige prelaat gaat op rust. Tijdens zijn radiopreek vertelde hij met humor: ‘Ik was bisschop van Stepney toen ik een schoolzaal betrad. Een kind uit de kleuterklas, dat nog nooit een bisschop met een koorkap en een mijter had gezien, sprong op en zei: “Is dat God?”. Zijn buur reageerde boos: “Nee, het is Desmond Tutu!”.’

Een voorganger van John Sentamu, Michael Ramsey, zei in 1960 voor een vol auditorium in Oxford: ‘Ik hoop dat er ooit een zwarte aartsbisschop hier komt preken en een toekomstige generatie zal vertellen over de schande en de glorie van de Kerk’.

Net tijdens Sentamu’s laatste dagen als aartsbisschop woedt er in de westerse wereld een storm over racisme. ‘Racisme is een belediging tegen God. Het ontstaat uit onwetendheid en moet worden uitgeroeid.’ Hij is een van de weinige figuren in de Britse samenleving die met gezag hierover kunnen getuigen. Zijn huidskleur is voor hemzelf niet het belangrijkste: ‘Ik ben eerst een christen, ten tweede ben ik een man, en ten derde ben ik zwart.’ In de namiddag legde hij zijn bisschopsstaf op het altaar. Twijfel er echter niet aan dat hij zijn stem nog zal laten horen. Maar, zoals zijn moeder het hem leerde, altijd samen met zijn ogen en oren.

Emmerson Mnangagwa

Afscheid van een gezaghebbende zwarte stem