Het is allerminst verbazend dat Adolf Hitler als spreekwoordelijk monster, verantwoordelijk voor de dood van miljoenen, het onderwerp is geweest van honderden biografieën en duizenden boeken. Die stroom aan publicaties zal ondanks de voortschrijdende tijd waarschijnlijk nooit ophouden, want de afkeer van hem is even groot als de fascinatie voor het personage.

Scherpe intellectuele en historische analyses zijn er in grote getale, maar 77 jaar na het einde van de Tweede Wereldoorlog blijft men zich afvragen hoe het mogelijk was dat een hele natie zich zolang liet verleiden door een perverse gek. Het boek ‘Adolf Hitler. De beeldbiografie’ van Erik Somers en René Kok, beide als onderzoekers verbonden aan het Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies in Amsterdam probeert via een studie van het foto’s van Hitler een begin van antwoord te geven op die vraag.

7 miljoen fotografen

Het is een uitzonderlijk interessant boek, dat de vrucht is van een doorgedreven onderzoek van vele collecties foto’s van de Führer. De auteurs gebruiken de 400 foto’s die ze uiteindelijk selecteerden niet als illustratie van een verhaal, maar eerder omgekeerd. Bij elke foto geven ze een duiding van het moment waarop die genomen is en in welke context.

De propaganda-afdeling van de nazi’s profiteerde volop van de opkomst van nieuwe, lichte camera’s. In 1939 hebben 7 miljoen Duitsers een foto-apparaat. 10% van de soldaten heeft er een. De nazi’s stimuleerden de bevolking om foto’s van hun leider te maken door het organiseren van wedstrijden.

In het boek zijn er een aantal te zien die technisch onvolmaakt zijn, maar de adoratie van burgers tonen die getuige zijn van een passage van Hitler. De foto’s werden gebruikt op alle mogelijke manieren: op de voorpagina’s van tijdschriften, als wervende affiches, postkaarten of gewoon prenten die verzameld werden. De modale Duitsers konden portretten van hun leider bestellen, maar ook afbeeldingen van hem met kinderen bijvoorbeeld.

Merkwaardig is ook dat de nazi’s reeds geloofden in het gebruik van ‘stereofoto’s’. Dat zijn twee aan elkaar gekoppelde foto’s, volgens het latere Viewmaster-principe, die de kijker door een speciaal toestel een indruk van drie-demensionaliteit gaf. ‘Het ruimtelijk effect van de beelden kan de “grootsheid” van het nationaalsocialisme en zijn Führer nog indrukwekkender maken’, meende een nazi-fotograaf.

De constructie van een mythe

Erik Somers en René Kok gebruiken enkel foto’s, waarvan de historische achtergrond achterhaald kan worden, om te begrijpen met welke intentie ze gemaakt en gebruikt zijn. Veel van die foto’s zijn het werk van Hitlers persoonlijke fotograaf, Heinrich Hoffmann, waarvan de collectie bewaard wordt in Washington en liefst 280.000 afbeeldingen rijk is. Bij Hoffmann is duidelijk te zien hoe de mythe van Hitler als Führer geconstrueerd werd en foto’s steeds meer pasten in de propaganda.

Hoffmann maakte foto’s van Hitler in alle mogelijke situaties die zijn imago konden versterken. Zo is er een foto waar Hitler met enthousiasme een spade in de grond steekt bij het begin van de aanleg van een snelweg. Die zal gebruikt worden als symbool van ‘het leger van de arbeid’ en aan de basis liggen van het idee dat de nazi’s door wegenwerken 600.000 mensen een job gaven. De auteurs halen die mythe onderuit en brengen in herinnering dat de beslissing om autostrades aan te leggen al dateert van in de Weimar-republiek en dat het ware aantal werkers minder dan een kwart was van wat de propaganda bleef herhalen.

Goebbels en Riefenstahl

Dat is een goed voorbeeld van het essentieel belang van bronnenkritiek, zoals de auteurs in de inleiding van hun boek onderstrepen, om de achtergrond en de context van een foto te kennen en vooral te weten waarom ze gebruikt werd. En zo geen slachtoffer van de technieken van meester-manipulator Goebbels te worden, die als absoluut bewonderaar enkel foto’s wou van Hitler die pasten in het ideale wereldbeeld dat de nazi’s de Duitsers wilden opdringen.

Twee foto’s van Leni Riefenstahl zijn ook tekenend. De regisseuse van ‘Triumph des Willens’ over de partijbijeenkomsten in Nürnberg is liggend op de grond achter een camera te zien, om passerende soldaten op die manier nog indrukwekkender te laten overkomen.

Op de andere staat ze naar het publiek gebogen, met de rug naar Hitler die kaarsrecht in zijn zwarte Mercedes staat. Zij is als volleerd regisseur meer geïnteresseerd in het vastleggen van de hysterische menigte om Hitler zo een goddelijke status te verlenen. Die propagandistische ambitie was ook te zien in de proloog van haar film over de partijdagen, waar ze de aankomst van het vliegtuig van Hitler filmt alsof het vanuit de hemel naar de wereld van de stervelingen afdaalt.

Hitlerjugend

De ware wreedaardige aard van het regime is niet af te lezen uit enige foto van Hitler. Er bestaat niet één beeld van hem dat een verband zou kunnen leggen tussen de Führer en de genocide of enige vorm van terreur. Ook bestaan er geen foto’s van hem in gebombardeerde Duitse steden, omdat die zijn statuut van onoverwinnelijkheid van ‘verlosser en heilbrenger’ zouden kunnen aantasten.

Het is ook opvallend dat naargelang de oorlog vordert en de Duitsers in het defensief worden gedrongen, er steeds minder foto’s van Hitler zijn. Het werd ook steeds moeilijker om inspirerende beelden van hem te maken, omdat hij er fysiek steeds slechter ging uitzien. De laatste foto’s van Hitler in het boek zijn daar een indrukwekkend bewijs van. Op 20 maart is hij te zien als een sterk getekende leider die de Hitlerjugend-jongens schouderklopjes geeft.

Maar een maand, op 23 april 1945 later blijft enkel een schim van hem over. Hitler heeft even de Führerbunker verlaten en bekijkt de ravage van de gebombardeerde Rijkskanselarij. Een dag eerder had zijn generaals uitgescholden en verweten dat ze de oorlog verloren hadden. Hitler in het midden van de ruïnes, symbolischer kunnen de twee laatste foto’s van hem niet zijn. Onmiddellijk erna sluit hij zich opnieuw op in zijn bunker om nooit meer levend naar boven te komen.

Adolf Hitler. De beeldbiografie biedt met zeer gedocumenteerde teksten een efficiënt tegengif voor de propaganda-doeleinden waarvoor de foto’s uiteindelijk gebruikt werden. Het biedt de lezer een inzicht in de manier waarop de Duitsers hun Führer zelf zagen en te zien kregen. De foto’s met de erudiete duiding leveren voor de lezer een even intrigerende als beangstigende reis door een van de meest moorddadige regimes van alle tijden.

Erik Somers

Hoe kon een hele natie zich laten verleiden door Adolf Hitler?

Hitler als fotomodel