Is het u ook opgevallen dat er tegenwoordig meer atheïsten over God en religie schrijven dan christenen? Die schrijfsels beperken zich steeds vaker tot een onhandige poging bijbelse teksten onderuit te halen door ze te lezen alsof ze de bijsluiter van de nieuwste generatie bètablokkers zijn.

Ook het christendom als onderdeel van de menselijke geschiedenis moet het dan vaak ontgelden. Er wordt dan vaak betoogd dat het christendom van nature niet openstaat voor de verlichting. Of dat het modernisme in Europa ondanks het christendom ontstaan is. Daar valt zeker héél wat tegen in te brengen. Het legt bovendien een aantal fundamentele problemen bloot van het puberaal atheïsme en diens grotere institutionele broer, het secularisme. Dit soort lage-resolutie denkwerk polariseert en ondergraaft de ernst van de niet-theïstische visie op mens en werkelijkheid.

Drie brede thema’s wil ik in dit kader aansnijden: (1) het geloof als weg naar de waarheid, (2) de onhoudbaarheid van puberaal atheïsme en (3) de nefaste gevolgen ervan op maatschappij en wetenschap.

De weg naar de waarheid

Wie de volledige historiciteit van het modernisme wil rapporteren kan niet voorbij aan de kloosters waar het ‘boek van de natuur’ gretig werd bestudeerd. Het was uiteindelijk ook een manier waarop God zich toonde. In een traditie die teruggaat op Augustinus en Thomas van Aquino was het centrale principe het blijvend zoeken naar de waarheid. Beiden waren echter nog niet dogmatisch verankerd. Toen de kerk later besefte dat al die nieuwe kennis gepaard zou gaan met machtverlies, barstte de strijd tussen geloof en wetenschap los. Zelfs de theoloog Meister Eckhart moest eraan ‘geloven’ toen de kerk hem aanklaagde wegens zijn zoektocht naar ‘meer kennis dan goed voor hem was’.

Deze evolutie was geen lineair proces maar een voortdurende wisselwerking van spanningsvelden. Dat werd gedetailleerd beschreven door wetenschapsfilosoof Flores Cohen in Het knagende weten (2016). Hij toont aan de hand van de strijd tussen geloof en weten bij een twaalftal wetenschappers uit die tijd aan dat dit spanningsveld veel genuanceerder is dan de fanatieke atheïst en religieuze fundamentalist veronderstellen.

Onhoudbaarheid van het puberaal atheïsme

De topfilosoof John Gray stelt in zijn boek Zeven vormen van atheïsme (2018) dat het puberale atheïsme zowel theoretisch als praktisch onhoudbaar is. Als ongelovige maakt hij gehakt van deze zeven vormen, te beginnen met het militante en oppervlakkige atheïsme van deze moderne tijd. De vier apocalyptische ridders van deze stroming — Richard Dawkins, Daniel Dennett, Sam Harris, Christopher Hitchens — zijn hiervan het uithangbord. Religie wegzetten als een set achterhaalde primitieve wetenschappelijke verklaringen is de waarheid geweld aandoen. Christenen wegzetten als een uniform ‘denk-collectief’ houdt geen rekening met het feit dat de weg naar de waarheid een hoogst individuele beleving is.

Individualisme in het christendom

Het individualisme verklaart echter juist de diversiteit aan geloofsuitingen binnen het christendom. Zo zal niet iedere christen zich herkennen in het denkwerk van de psycholoog Peterson wanneer hij in God een Freudiaans archetype ziet. De meeste christenen herkennen zich ook niet in het creationisme.

Ook de spirituele praktijken zijn onderhevig aan variatie. Tegen een maatschappelijk gelovige achtergrond waren dat bijvoorbeeld de traditionele spirituele oefeningen. Tegen een seculiere achtergrond zijn die praktijken geëvolueerd naar kundalini yoga, zen meditatie, powershakes en — voor de serieuze beoefenaar — ‘ayahuasca’. Dat wat radicaal een deel van het mens-zijn negeert zoals het ‘new-age atheïsme’ dat doet, zal uiteindelijk niet overleven.

Wetenschappelijke methode

De theoretisch fysicus Marcelo Gleiser betoogt bovendien dat atheïsme principieel inconsistent is met de wetenschappelijke methode en dus irrationeel is. Als agnost ziet Gleiser in het categorisch ‘geloof in het niet-geloven’ een irrationele abberatie met radicale en fundamentalistisch-religieuze trekjes. Het is namelijk ook allemaal zonder bewijs. Je gelooft niet en daarmee is alles gezegd. Bewijzen zijn niet nodig. De logica leert ons echter dat de afwezigheid van bewijs geen bewijs is van afwezigheid.

Godsnegatie kan ook niet holistisch sluitend zijn, daar het aantal Godsbeelden theoretisch onbeperkt is. Bovendien gebeurt geloven zelf enkel in een theïstisch kader en dus geloof je als atheïst ook in iets. Christenen worden door dwalende atheïsten op een ontologisch frauduleuze wijze steeds uitgedaagd bewijs te leveren voor God. Fundamentalistische atheïsten én gelovigen zouden heil kunnen vinden in de stilte van het mysterie, met of zonder God.

Nefaste gevolgen

Net zoals de kerk destijds remmend werkte voor de voortgang der kennis, zo dreigt de atheïstische religie nu hetzelfde te doen. Evolutie-geoloog Gregg Braden beschrijft in zijn Human by Design (2017) dat het op basis van genetisch onderzoek nu al een tijdje duidelijk is dat Darwins evolutieleer niet standhoudt. De speculatieve evolutielijnen tussen de homo sapiens en andere levende wezens zijn niet houdbaar. Darwin, die zelf agnosticus was en geen atheïst, twijfelde daar zelf ook aan, maar dat haalde de boeken nooit.

Waarom komt zoiets niet breed naar buiten? Volgens wetenschappers is dat een kwestie van loopbaan-, reputatie- en financieringsrisico en de daaruit voortvloeiende behoefte om bestaande theorieën eerder te ondersteunen dan te falsificeren. Het is toch net dat laatste dat de essentie van de moderne wetenschappelijke methode vormt? Het modernisme heeft zich economisch en politiek laten verankeren. Misschien is dat wel de reden waarom de klimaatwetenschap zo’n beperkte overtuigingskracht heeft. Het stelselmatig negeren van afwijkende wetenschappers, het artificieel opwekken van consensus en het institutionaliseren van kennis in een politiek systeem (het IPCC) is dodelijk voor wie ‘de ware weg’ wenst te bewandelen.

Verlinde & de zwaartekracht

Wat dacht u van de nieuwe theorie van fysicus Erik Verlinde inzake zwaartekracht? Zijn metingen zijn nauwkeuriger dan die achter Einsteins theorie maar toch wil men er (voorlopig) niet aan raken. Als zwaartekracht geen primaire natuurkracht meer is maar reeds bestaande, bewegende informatie, dan dreigt de kosmos meer te zijn dan dode materie. In dat geval bevat de kosmos een eigen systeem van bewustzijn en zou het de materialistisch-atheïstische visie onderuit (kunnen) halen.

Vernieuwende inzichten

Gelukkig zijn er vooruitstrevende wetenschappers zoals Thomas Hertog (KU Leuven) die intuïtief aanvoelen — en dat ook uitspreken — dat de natuur nog wel wat schokkende en vernieuwende inzichten in petto heeft. In notoir open kenniswerven zoals de quantummechanica en de abiogenese/prebiotische chemie lijkt dat bijna een zekerheid. Er is dan ook geen enkele reden om ons denkvermogen te beperken tot datgene dat zintuiglijk waar te nemen is. Het zou een enorme vernauwing van ons menselijk en spiritueel potentieel zijn.

Zulke vernieuwende inzichten kunnen leiden naar een rijker en meerdimensioneel wereld- en mensbeeld waarin geloof en wetenschap elkaar innig omarmen. Waarbij de atheïst en de gelovige samen broederlijk verder staren dan de buitengrenzen van de menselijke kennis. De ene zegt ‘ik zie niets’ en de ander antwoordt ‘dat moet dan wel God zijn’.

Erik Verlinde

Puberaal atheïsme baat niemand