Als je van je volk en je land houdt, wat is er dan natuurlijker dan naar de grond te kijken? Wat we zien is verarming, vervuiling en betonnering. Een esthetische reactie van treurnis of afkeer is een goed begin, maar zeker onvoldoende. We moeten doordringen tot de biologische gevolgen. De PFOS-vervuiling toont aan dat een nieuw bodembeleid dringend nodig is. Luc Pauwels sprak hierover met de Franse eco-econoom prof. Guillaume Travers.

Wat bedoelt u precies, als u zegt dat de moderne mens in een ‘bodemloze wereld’ leeft?

Guillaume Travers: ‘Kijk om je heen: de mens, zelfs de landbouwer, is volledig bodemloos geworden. De mens verhuist meer dan ooit tevoren, hij is migrant of toerist, een atoom in voortdurende beweging door niets nog gebonden aan een bepaalde plaats. Die “bodem” waarvan de mens zich heeft losgemaakt, dat zijn de duizend concrete wortels die een beschaving uitmaken: landen en landschappen, culturen en tradities enz.’

‘Maar deze ontworteling heeft ook een meer directe betekenis. We zijn al enkele decennia aan het “ruimtelijk ordenen” geslagen – soms veel erger dan de wanorde. Vooruit met de winkelcentra en nieuwe voorstedelijke wijken. Met nieuwe toegangswegen en parkeerplaatsen. En openbaar vervoer… De betonmolen rukt aan.’

‘De bodem wordt niet meer beschouwd als een natuurlijk gegeven, maar als een zuivere menselijke constructie. Net zoals de moderne mens zich wil bevrijden van alle “determinismen” (voortplanting, familie, geslacht enz.), zo wil hij ook alle banden verbreken met een bodem die hem op de een of andere manier zou kunnen beperken.’

De “Groene Revolutie”

Een interessante filosofische benadering. Maar waar uit zich dat, concreet?

‘Meer dan 90% van de tomaten worden bovengronds geteeld, in een kunstmatig substraat (steenwol, glaswol), en gevoed met druppeltellers door technisch geavanceerde voersystemen. Niets van hun “inhoud” wordt nog uit de grond getrokken; alles wordt kunstmatig toegediend. Nog verrassender is dat hetzelfde geldt voor bijna alle graanvelden. Voordat we zaaien, lijkt een veld ons “bloot”. Dat komt omdat de aarde te verarmd is, of vol herbiciden, zodat er niets meer kan groeien. Wat daarna wordt gezaaid, groeit alleen met behulp van chemische meststoffen.’

‘Dit is de “Groene Revolutie” sinds de jaren 1960: de bodem is alleen nog een “drager”. Wat planten doet groeien, wordt van buitenaf aangebracht door de chemische industrie. Waar zien we nog grote kuddes koeien of schapen, of kippen- en varkens, buiten op het platteland? Fokken is “bodemloos” geworden. De dieren zitten opgesloten in grote loodsen, zien nooit een veld. Alle voeding wordt door de mens aangebracht. Net als bij granen komt hun immuniteit niet voort uit een directe en versterkende relatie met bodem en milieu, maar uit industriële inputs (pesticiden in het ene geval, antibiotica in het andere).

Wat is de oorzaak van deze verwaarlozing van de bodem?

‘Aan de oorsprong staat uiteraard de grote moderne dwanggedachte: het abstracte individu, mens, dier, of plant, bevrijd van alle natuurlijke banden. Het centrale concept achter dit wereldbeeld is het individualisme, de ego-apartheid: het losse individu, niet verbonden met medemensen, noch met een bodem, noch met een geschiedenis.’

‘Dit individualisme is niet alleen een visie op de maatschappij, maar ook op de biologische wereld. Zo worden dier- en plantensoorten als onafhankelijk van elkaar beschouwd, “bevrijd” van de bodem en van relaties met andere soorten. Drie menselijke technieken nemen de zaak over: ten eerste de input van pesticiden en antibiotica, ten tweede de kunstmatige selecties en ten derde de genetische manipulatie.’

‘De parallel met de sociale wereld is opvallend. Zoals de “moderne mens” onafhankelijk van elke gemeenschap moet kunnen bestaan, zouden dieren en planten moeten worden “bevrijd” van elk ecosysteem.

Sociale verbondenheid

Wat is een ‘holobiont’ en is dat belangrijk voor ons leven?

‘Op sociaal gebied hebben antropologen en sociologen al lang de grenzen van het individualisme aangetoond: ons leven kan alleen worden begrepen als we erkennen dat de mens noodzakelijkerwijs tot gemeenschappen behoort.’

‘In de natuurwetenschappen hebben we daarvoor het concept holobiont (van het Griekse holos, heel, en bios, leven). Net zoals de mens geen individu is dat afgesneden is van alle sociale verbondenheid, zo maken ook alle andere levende wezens deel uit van een omvattend ecosysteem. Dat is niet nieuw. Het was Ernst Haeckel (1834-1919) die de term ecologie lanceerde. De studie van dierlijke en plantaardige samenlevingen heeft de afgelopen jaren aanzienlijke vooruitgang geboekt. Denk aan het belangrijke werk, Jamais seul, van de bioloog Marc-André Selosse. (1)’

‘Centraal staat het begrip holobiont, het levende wezen samen met alle micro-organismen die erin of erop leven en er interactie mee onderhouden. Het eenvoudigste voorbeeld is dat van de plant en de schimmel. Je kan ze als afzonderlijke organismen zien. Maar de biologie toont aan dat deze visie zelden zin heeft: planten en schimmels zijn meestal systematisch ondergronds verbonden.’

‘Schimmels vormen ondergronds een enorm netwerk, verbonden met de wortels van bepaalde planten. Door deze symbiose kunnen planten het gebied waaruit ze voedingsstoffen halen vermenigvuldigen. De plant levert in ruil suikers uit fotosynthese. Sommige van deze associaties zijn zeer bekend – tussen truffel en eik, tussen morel en es – maar ze zijn veel algemener: 90% van de plantensoorten leven van dergelijke symbioses.’

Leert ons dat iets over de hedendaagse ‘beschavingsziekten’?

‘Ja, deze verbindingen tussen organismen hebben verstrekkende gevolgen. Ze tonen aan dat levende organismen altijd “microsamenlevingen” vormen. In het licht van deze symbioses moeten wij onze relatie met de bodem grondig heroverwegen. De bodem is geen neutraal medium. Het is een plaats van krioelende biodiversiteit waar deze dierlijke en plantaardige microsamenlevingen elkaar ontmoeten.’

Net zoals planten zijn mensen ook “nooit alleen”. We zijn samen geëvolueerd met vele micro-organismen die onze “mechanismen” reguleren, van spijsvertering tot immuniteit.’

‘Vele hedendaagse beschavingsziekten (astma, allergieën enz.) komen daaruit voort: de mens leeft alsmaar meer in een kunstmatige, ontsmette omgeving, afgesneden van de micro-organismen waarmee hij in de loop van de evolutie symbiotische relaties heeft opgebouwd, en die voor hem essentiële functies blijven vervullen. Als alternatief moet de mens dan maar farma-chemische stoffen slikken. Zoals het een illusie is te denken dat de mens “alleen” kan leven op sociaal gebied, zo is het ook zinloos te denken dat hij “alleen” kan zijn op biologisch vlak.’

Symbioses

Wat is dan onze echte relatie met de bodem?

‘De bodem is niet louter “drager” voor ongedifferentieerde landbouw- of industriële activiteiten. Fundamenteel kan de bodem niet langer worden beschouwd als een neutraal gegeven. Integendeel, hij is het levende en fragiele product van een langzame evolutie.

De kwaliteit en de vruchtbaarheid van een bodem worden bepaald door de dichtheid van de symbioses die erin wordt gesmeed en die planten en dieren in staat stellen gezond te groeien. Deze bodemkwaliteit is het ongelooflijk subtiele resultaat van de afbraak van organisch materiaal, de ondergrondse activiteit van insecten, schimmels en alle andere micro-organismen die met elkaar interageren.’

Wat zijn de implicaties van deze visie op de bodem?

‘Ten eerste, als we de bodem zien als een ecosysteem, begrijpen we beter wat hij het milieu biedt: regulering en bewaring van regenwater, filtratie van verontreinigende stoffen, koolstofretentie enz. Ten tweede zijn de functies van de bodem van nature territoriaal. De humus die zich daar vormt, de soorten die er leven, de micro-organismen die de bodem animeren, zijn geëvolueerd en aangepast aan de geologische, klimatologische en biologische omgevingsomstandigheden. De studie van levende bodems toont hun diversiteit: nooit zijn twee percelen identiek. Wijnboeren weten dat al lang.’

‘Ten derde worden bodemziekten door de “moderne” landbouw gezien als exogene aanvallen (van insecten, schimmels), die moeten worden bestreden door andere exogene interventies (insecticiden, fungiciden). Een realistisch, ecologisch zicht op de bodem leert dat bodemziekten een weerspiegeling zijn van een endogeen onevenwicht. Als bijvoorbeeld een bepaald insect zich plots vermeerdert, is dit vooral omdat het zelf niet langer onderhevig is aan predatie, bijvoorbeeld omdat vogelpopulaties schaars worden.’

Een ernstig bodembeleid

Wat zijn de gevolgen van ons bodem(wan)beleid?

‘De schadelijke gevolgen zijn aanzienlijk: alle ecosystemen die een bodem gezond houden, gaan verloren. Bodems eroderen en filteren het oppervlaktewater alsmaar minder. Dat veroorzaakt meer verontreiniging van het grondwater. De bodem slaat overmatig zout, fosfaten en stikstof op, waardoor alsmaar minder soorten kunnen overleven. Het ongebreideld lozen van chemische afval, PFOS en andere, verergert de zaak nog.’

Welke visie moet aan de basis liggen van dit nieuwe bodembeleid?

‘Wij moeten dringend beseffen dat grond een zeldzaam goed is, een erfenis van eeuwen. Een levende bodem is essentieel voor een biologische, ecologische en landschapsdiversiteit. De bodemkwestie raakt ook de volksgezondheid. PFOS staat zeker niet alleen en bewijst dat bodemzorg geen romantiek is.’

‘De biologie maakt ons meer dan ooit duidelijk dat alle leven onlosmakelijk verbonden is met een bepaalde, fragiele bodem die we moeten koesteren. Dit bewustzijn vraagt om een ernstig bodembeleid, tegen intensieve monocultuur, tegen het alsmaar kunstmatiger worden van onze voeding en de ondoorzichtigheid van de inhoud en de productiewijze ervan. We moeten naar echte alternatieven. Deze bestaan al, hoewel ze nog marginaal zijn.

Voor een blijvende ommekeer zijn echter meer dan geïsoleerde initiatieven nodig. We moeten naar een verandering van systeem. De grote verschraling van de bodem is slechts een aspect van een totaalsysteem: de geglobaliseerde vrijhandel die wereldwijd slechts één wet kent, namelijk alsmaar lagere kosten, alsmaar meer gestandaardiseerde productie, alsmaar gigantischere bedrijven. Kortom: de wet van de maximale winst op korte termijn. Ten koste van alles, inclusief de mens.

(1) Helaas nog altijd niet in het Nederlands vertaald.

Ernst Haeckel

Leren uit de PFOS-vervuiling