Ook na de verkiezingen in mei herhaalt de ‘winnende’ Zuid-Afrikaanse regeringspartij Afrikaans Nationaal Congres (ANC) dat de landkwestie prioriteit heeft. Blanke boeren zouden op ‘gestolen land’ leven en ‘teruggave’ van land aan zwarte boeren is, aldus minister Dlodlo, ‘economisch rechtvaardig’. Voor sommigen gaat het om ras: vicepresident Mabuza zinspeelt op een gewelddadige overname als blanke boeren zich tegen landherverdeling verzetten. Zwarten zouden staan springen om land, en als boer kunnen zij de voedselproductie opschroeven en van Zuid-Afrika een ‘Hof van Eden’ maken, aldus president Ramaphosa. Deze herhaalde in zijn overwinningstoespraak dat hij landonteigeningen zonder vergoeding wil doorzetten, maar wel ‘ordelijk en zonder landjepik’ (dus niet à la Zimbabwe). Er klopt echter niet veel van deze ANC-argumenten voor onteigening.

Veroverd land?

Volgens het boek Kill the Boer (Roets, 2018) van de burgerrechtenorganisatie Afriforum, was een minderheid van het land gestolen van zwarte stammen en (na 1913) van zwarte boeren. Het overgrote deel van het land werd verkregen via verdragen met zwarte leiders of uit vestiging op onbewoond land. Dat land was vaak verlaten na een allesvernietigende reeks stammenoorlogen (de Mfecane) of het was er te droog voor de zwarte herders. Slechts 30 % van Zuid-Afrika was geschikt voor landbouw voordat de blanken arriveerden. Droog land werd hier en daar bewoond door de nomadisch levende KhoiSan: de oerbewoners (die níet in aanmerking komen voor de landhervorming van het door zwarten overheerste ANC).

Afriforum zet verder vraagtekens bij hoe ver je in de geschiedenis moet teruggaan om recht te doen aan de landlozen. Voordat en terwijl de Afrikaners zich in de achttiende en negentiende eeuw verspreidden, veroverden de zwarten op hun beurt het land van de KhoiSan – vaak door hen af te slachten. Moeten de Xhosa’s in de West-Kaap en de Oost-Kaap nu hun land aan die oerbewoners afstaan?

Opgeklopte landhonger

Volgens het Zuid-Afrikaanse Instituut voor Rassenbetrekkingen (SAIR) heerst er onder de zwarten nauwelijks behoefte aan landbouwgrond. Twee derde van de bevolking, vooral zwarte burgers, is namelijk verstedelijkt: slechts tussen 1 en 2% van de Zuid-Afrikanen geeft prioriteit aan landherverdeling. Men wil onderwijs en werkgelegenheid terwijl heel weinig zwarten willen boeren. 82 % van het reeds teruggegeven land is dan ook stedelijke grond. En gevraagd of men liever met land of geld gecompenseerd wou worden, koos 93 % voor geld. Toch gaat de herverdeling door, met de gebruikelijke zelfverrijking. Bij een steekproef onder 148 landtoewijzingen hebben 42 mensen, onder wie ambtenaren, zich schuldig gemaakt aan fraude en corruptie. Er bleek een ‘compleet gebrek aan controle’.

Anno 2019 lijkt het voorproefje van Ramaphosa’s Hof van Eden eerder op de veertig jaren in de wildernis uit Numeri: 90 % van de nog tegen marktprijzen herverdeelde boerengrond is inmiddels vergaan: verloederd, onrendabel geraakt en verlaten. De weinige zwarten die boer zijn geworden blijken meestal onbekwaam en armlastig, en/of zij voelen zich niet gesteund door de regering wegens gebrek aan scholing en subsidies. Zij raken failliet of haken af.

Verdoken marxistische agenda

Het landhervormingsproject is aan het mislukken. Toch zet het ANC door. De regering moedigt zwarten aan land te willen door in te spelen op populistisch rassensentiment: blanken zijn de landdieven en de onderdrukte, landloze zwarten moet recht gedaan worden. Waarom doet het ANC dit? De Zuid-Afrikaanse politiek risicoanalist Heinrich Matthee gaf eerder bij Doorbraak aan dat het ANC de emotionele kwestie van grondeigendom zou kunnen gebruiken voor politieke steun en machtsuitbreiding. ‘Landbouwgrond zal niet worden herverdeeld aan zwarte burgers, maar vooral aan de partij met één partij, die als eigenaar of bewaarder het politieke beheer van verhuurders zal behouden’, aldus Matthee.

Langs faillissementen en ‘ondercuratelestellingen’ komt het land dus uiteindelijk aan de staat toe. Deze op het eerste gezicht rommelige herverdelingen baten het ANC op tweeërlei wijze. Ten eerste kunnen land en productie op deze manier genationaliseerd worden (het marxistische ANC hekelt privé-eigendom en wil middelen, productie en land centraliseren). Ten tweede kan het ANC het etnisch verdeelde, verarmende merendeel van de bevolking achter zich krijgen door zichzelf te presenteren als de belichaming van zwarte, economische rechtvaardigheid. Puur populisme, maar zo kan het ANC die andere populisten, de Economische Vrijheidsvechters (EFF), de wind uit de zeilen nemen.

Nietsontziend partijbelang

Zuid-Afrika heeft een snelgroeiende bevolking. Om die te voeden is een vitale landbouw nodig. Door nu landverdeling bovenop de agenda te zetten, verliest de landbouw echter levensvatbaarheid. De steden raken overbevolkt en het laatste waar mensen aan denken is landbouwgrond. Men wil scholing, werk en huisvesting. Toch heeft het ANC bereikt dat de bevolking – tenminste in het stemhokje – die landtoewijzing als prioriteit ziet. De partij kan erin slagen meer macht te vergaren. Maar op termijn baat dit noch de blanken, noch de voorheen benadeelde zwarte burgers.

Ernst Roets

Mislukte landhervormingen in Zuid-Afrika