‘Onrecht maakt me woedend en dan begin ik te schrijven’, zo luidt in vrije vertaling deze uitspraak van de woensdag overleden wereldbekende theaterauteur Rolf Hochhuth (1931-2020): ‘Unrecht bringt mich auf die Palme und an den Schreibtisch.’

Buchenwald

Rond het werk van Hochhuth hing altijd de geur van schandaal. Twee van zijn theaterstukken maakten dat de zaligverklaring van een paus op de lange baan werd verschoven en dat een minister-president moest aftreden. In beide gevallen speelde het nationaalsocialistische (NS) verleden van Duitsland de doorslaggevende rol. Heel het werk van Hochhuth stond in het teken van de omgang met de misdaden die Adolf Hitler tegen de menselijkheid had begaan.

Die gevoeligheid tekende hem vanaf het moment dat Amerikaanse soldaten zijn geboortestad Eschwege op 3 april 1945, twee dagen na zijn 14de verjaardag, van het plaatselijke NS-bestuur hadden bevrijd. Voor de Amerikanen koesterde hij sympathie sinds hij in het bioscoopnieuws generaal Eisenhower tranen had zien plengen bij zijn bezoek aan het concentratiekamp Buchenwald.

Documentair theater

Na de oorlog volgde Hochhuth een opleiding in het boekwezen en werd hij lector bij een uitgeverij. Omwille van zijn verdiensten kreeg de jonge man drie maanden vakantie in Rome aangeboden van zijn werkgever. Op het dak van de Sint-Pietersbasiliek rijpte bij hem het idee voor een theaterstuk dat hem wereldberoemd zou maken. Op 20 februari 1963 voerde de avantgardistische theaterregisseur Erwin Piscator in de Freie Volksbühne in West-Berlijn het stuk Der Stellvertreter op, over ‘de plaatsvervanger’ van Christus op aarde, paus Pius XII. Hochhuth klaagde ermee het zwijgen aan dat de paus tijdens de oorlog tegenover de Jodenvervolging door het NS-regime aan de dag legde.

Het publiek ging op het einde van de voorstelling uit de bol, maar Piscator verbood de acteurs zich weer te vertonen. De boodschap van de regisseur was duidelijk: een buiging voor het publiek zou de scheiding tussen schijn en werkelijkheid onderstrepen, en dat was niet de bedoeling van de auteur. Hochhuth baseerde zich voor zijn stukken op historische gebeurtenissen en persoonlijkheden en op bronnenmateriaal; met zijn documentair theater wilde hij de werkelijkheid onder ogen brengen en ingrijpen in samenleving en politiek.

De in theatervorm gegoten aanklacht tegen de gewezen paus veroorzaakte veel ophef en ging de wereld rond. Of paus Pius XII inderdaad de koudbloedige man was zoals Hochhuth hem in 1963 portretteerde, daarover hadden historici later hun twijfels. Verder onderzoek moet de waarheid aan het licht brengen. Feit is dat Hochhuth, vier decennia later met kritische vragen van Der Spiegel geconfronteerd, vasthield aan zijn beeld van de paus als ‘satanische lafaard’.

‘Vreselijke jurist’

Een ander schandaal veroorzaakte hij in 1978, toen hij opzoekingen deed voor het stuk Juristen dat een jaar later zou worden opgevoerd. Een van de hoofdpersonages vertoonde de kenmerken van Hans Filbinger, de christendemocratische minister-president van de Duitse deelstaat Baden-Württemberg. Deze had tijdens het Derde Rijk als rechter bij de Kriegsmarine vier doodvonnissen geveld.

Hochhuth verweet Filbinger in de krant Die Zeit ook dat hij zelfs nog in Britse krijgsgevangenschap een Duitse matroos had veroordeeld op basis van NS-wetten. Met Filbinger verdween een ‘furchtbarer Jurist’ – een ‘vreselijke jurist’, aldus Hochhuth – van de politieke bühne.

Hochhuth schopte niet alleen tegen heilige huisjes van conservatieven, maar ook tegen alom gevestigde waarden. Dat deed hij bijvoorbeeld in het stuk Soldaten. Nekrolog auf Genf (1967) waarin hij de staf brak over Churchills medeverantwoordelijkheid voor de bombardementen op Duitse steden. Ook suggereerde hij in hetzelfde stuk de betrokkenheid van de Britse oorlogspremier bij de vliegtuigcrash in Gibraltar waarbij Władysław Sikorski, het hoofd van de (anticommunistische) Poolse regering in ballingschap, op 4 juli 1943 in mysterieuze omstandigheden het leven liet. De Britten konden dit alles niet pruimen en verboden de opvoering van het stuk van Hochhuth.

Holocaust

De door de nationaalsocialisten voltrokken massamoord op de joden bleef Hochhuth heel zijn leven lang beroeren: ‘Der Holcocaust kann nie vergeben und vergessen werden’, de holocaust kan nooit vergeven en vergeten worden. Het is des te merkwaardiger dat hij in een interview met het rechts-nationalistische weekblad Junge Freiheit in 2005 vertelde dat de Britse negationist David Irving – een vriend van hem sinds de jaren ’60 – ‘heel wat serieuser dan vele Duitse historici’ zou zijn. Ook dat veroorzaakte weer een schandaal. Paul Spiegel, de toenmalige voorzitter van de ‘Zentralrat der Juden in Deutschland’, beweerde dat Hochhuth impliciet de denkbeelden van Irving deelde en dus zelf de holocaust ontkende. De uitgeverij Deutsche Verlags-Anstalt weigerde daarop de autobiografie van Hochhuth te publiceren.

Ralph Giordani, een Duitse publicist en zoon van een joodse moeder, nam de verdediging van Hochhuth op zich: hij zou hem een goede uitbrander gegeven hebben om hem dan te verzekeren ‘dat hij in de langdurige uiteenzetting met de naziperiode voor mij, de overlevende van de holocaust, een bondgenoot was, een bondgenoot is, en een bondgenoot zal blijven’. Hochhuth zelf verontschuldigde zich met de bewering als zou hij niet de meest recente stellingen van Irving gekend hebben.

Hij manifesteerde zich verder als iemand die een hekel had aan elke vorm van antisemitisme en kritiek op de joodse staat, zoals ook bleek uit zijn uithaal naar Günter Grass, de bekende Duitse auteur en Nobelprijswinnaar Literatuur. Naar aanleiding van de levering van weer een Duitse duikboot aan Israël had deze laatste op 4 april 2012 in meerdere kranten een Israëlkritisch gedicht gepubliceerd waarvan vooral één zin heel wat opschudding veroorzaakte: ‘De atoommacht Israël brengt de sowieso fragiele wereldvrede in gevaar’. Tijdens de discussie hierover in de Berlijnse Akademie der Künste werd Hochhuth naar eigen zeggen afgeblaft door de andere leden die het opnamen voor Grass. Daarop verliet hij met slaande deuren de zaal.

Opkomen voor cultuur

Zijn opbruisend temperament speelde hem ook parten toen er beslist werd om twee theaters aan de beroemde Kurfürstendamm in mei 2018 te slopen. Tijdens het debat in de Commissie Cultuur van het Berlijnse deelstaatparlement riep hij uit: ’Wie kommt eine Nation dazu, so reich wie nie in ihrer Geschichte, Theater abzureißen?’ (‘Hoe komt een natie ertoe, zo rijk als nooit tevoren in haar geschiedenis, theaters af te breken?’). Toen men hem vroeg zijn rede in te korten, brak hij haar woedend af en verliet – weer met slaande deuren – de vergadering.

Tot op het einde van zijn leven bleef Hochhuth strijdlustig en strijdvaardig. De titel van zijn biografie spreekt boekdelen: Hochhuth – Der Störenfried. Letterlijk: de man die de vrede verstoort. Of in één woord: de onruststoker.

Erwin Piscator

De geur van schandaal