Voor miljoenen randen moest vorig jaar de naam van de stad Port Elizabeth naar Gqeberha veranderd worden. Maar intussen had haar gemeente, Nelson Mandela-baai, geen middelen om de dag af te wenden waarop de waterkranen droog zouden komen te staan. De Dag Zero: wanneer inwoners alleen nog in winkels of in lange rijen bij tankwagens water zouden kunnen halen, als ze daartoe in staat zijn. Een catastrofe dreigt.

Dag Zero

Door aanhoudende droogte sinds 2015 had iedereen de nuldag kunnen zien aankomen, maar pas in april dit jaar paniek sloeg de paniek toe. Toen bleek namelijk dat die dag ergens in juli zou vallen: de nabijgelegen stuwmeren, die de gemeente van water voorzien, bevatten nog minder dan 3% bruikbaar water. Maar door de wateraanvoer vanuit een bijna 600 kilometer noordelijk gelegen, goedgevuld stuwmeer in de provincie Vrijstaat op te voeren, heeft het ministerie van Water en Sanitatie de nuldag weten uit te stellen.

De ernstige tekorten blijven echter bestaan, want in de wijken die niet op deze watertunnel zijn aangesloten, kunnen de kranen droog blijven. Pijnlijk is dat hoewel de nuldag al in 2015 was voorzien en er al jaren een watercrisis heerst, men bitter weinig gedaan heeft om de nood te lenigen.

Port Elizabeth

Al zeven haar lijden Nelson Mandela-baai (meer dan 1,1 miljoen inwoners) en haar stad Port Elizabeth / Gqeberha (312 000 inwoners) onder aanhoudende droogte. Alle drie de drooggevallen stuwmeren die de metropool van water voorzien, liggen in de westelijk gelegen gemeente Kouga. Zij zijn dus allemaal afhankelijk van dezelfde plaatselijke regenval (of het gebrek daaraan).

Evenals in Kaapstad in 2017-2018 dreigt er een humanitaire ramp als de nuldag echt zou doorzetten. In Kaapstad wist de gemeente met haar inwoners nog het waterverbruik te halveren en stelden boeren hun water beschikbaar. 27 dagen na de geraamde nuldag vulden regenbuien de stuwmeren weer bij. Kaapstad was gered. Het was wereldnieuws. Voor Port Elizabeth is er echter minder aandacht.

Wanbestuur

Droogte is maar een deel van het probleem in Port Elizabeth. De Baai is gelegen in de provincie Oost-Kaap: traditioneel het hartland van het Afrikaans Nationaal Congres (ANC) en Nelson Mandela. Al sinds 1994 wordt ze geleid door het ANC en coalitiegenoten, die sinds 2018 met elkaar in een strijd verwikkeld zijn om posities in het gemeentebestuur.

De bakkeleiende gemeentepolitici waren de afgelopen jaren maar weinig geïnteresseerd in praktische zaken als waterleidingen en stuwmeren buiten de stad. Ambtenaren kunnen hun werk niet doen en hebben geen leidinggevenden naar wie zij kunnen rapporteren. Door wanbeheer dat in wanbetaling en een veelheid aan lekkages in de waterleidingen resulteert, verliest de stad 40% aan water. Die lekkages zijn debet aan drie vierde van dit waterverlies. Dag en nacht staan er straten blank en stroomt kostbaar water zo het riool in.

Inwoners weten inmiddels dat de gemeente niets doet met hun meldingen van lekkages. De Facebook-pagina van de gemeente wordt maandelijks overladen met meldingen en klachten en de gemeentelijke telefoon blijft onbeantwoord. De leidingen moeten dringend worden hersteld of vervangen. Aan technici en ingenieurs is er geen gebrek, maar wel aan geld en bestuurlijke inzet. Intussen gaan er iedere dag 85Mℓ (85 miljoen liter) verloren.

Samenleving loopt spaak

Voor hun hygiëne en sanitair kopen de mensen flessen water in de winkels. En dat is duur. Mensen zeggen gekscherend dat je jezelf nu net zo goed met Coca-Cola kunt wassen. Minder draagkrachtige mensen, wier kranen al sinds februari droog staan, moeten naar de openbare kraan lopen en staan vervolgens in een lange rij. Of zij wachten op een watertankauto om voor 1500 huishoudens de tank bij te vullen. Ouden van dagen krijgen huis aan huis flessen water van welzijnsorganisaties uitgereikt. Mensen worden ziek van het ingedikte leidingwater en veel bedrijven kunnen niet volop draaien omdat zij water nodig hebben voor de koeling van hun machines en de sanitaire voorzieningen van hun medewerkers. Zij lopen orders mis.

De Zuid-Afrikaanse Mensenrechtencommissie bereidt een klacht voor aan het adres van de gemeente. Mensenrechtenactivist Mmusi Maimane heeft gezien hoe, bijvoorbeeld in het dorp Uitenhage, de mensen eenvoudigweg geen toegang hebben tot schoon water. In een wijk van meer dan 3500 inwoners staan er maar twee kranen: eentje in een gemeentekantoor en eentje in het nabijgelegen gemeentelijk arbeidsbureau. Veel van de tankwagens zijn niet komen opdagen. Gevreesd wordt voor zwarte handel in water. Volgens Maimane is hier sprake van een duidelijke mensenrechtenschending, aangezien water een grondrecht is.

Verandering

Na alle ad-hocoplossingen en de bestuurlijke verlamming lijkt er dan deze maand een verandering te komen. Minister van Water en Sanitatie Senzo Mchunu heeft nu de regie over de watervoorziening op zich genomen en burgemeester Eugene Johnson komt in actie om de waternetwerken op te knappen. Enkele weken geleden heeft de gemeente voor de meest noodlijdenden op belangrijke kruispunten openbare waterverzamelplekken gebouwd: rijen met kraantjes die direct op de wateraanvoer aangesloten zijn.

Voorts wordt mensen op het hart gedrukt minder water te verbruiken. De agglomeratie verbruikt dagelijks 278Mℓ per dag, terwijl er maar 230Mℓ (voornamelijk Vrijstaats) water beschikbaar is. Dus is er vorige maand een bewustwordingscampagne in het leven geroepen om het verbruik naar 230 Mℓ terug te brengen. Iedereen nu moet proberen minder dan 50ℓ per dag te gebruiken. Dus 3ℓ om te drinken, 9ℓ voor het toilet, 2ℓ voor tandenpoetsen en handenwassen, 1ℓ voor het huisdier, enzovoorts. Overschrijdt men de watervraag, dan dreigen de kranen weer droog te staan.

Tot nu toe waren inwoners weinig bereid hun waterverbruik zo sterk te minderen. In Kaapstad lukte het de gemeente het waterverbruik, met vereende kracht, te halveren. Maar Kaapstad wordt geleid door de Democratische Alliantie, en niet door het ANC. Kaapstad kende een tijdige bewustwordingscampagne, en inwoners hadden hoop. In Port Elizabeth daarentegen, kunnen de mensen met de beste wil hun waterverbruik minderen. Maar als zij beseffen dat de gemeente zelf per dag 85 miljoen liter water blijft verliezen, dan hebben deze grote offers weinig zin.

De schouders eronder

Dus zet de gemeente nu in op een grote bewustwordingscampagne die de inwoners de indruk moet geven dat de gemeente alleen samen met de bevolking de crisis het hoofd kan bieden. En plotseling communiceert de gemeente weer.

Inwoners moeten elk lek dat zij opmerken per telefoon of e-mail doorgeven. De gemeente probeert dan te laten zien dat er echt iets met de meldingen gedaan wordt. In de plaatselijke media toont zij aanmoedigende berichten met burgemeester Johnson die de technici en aannemers toespreekt. Uiteraard niet zonder de boodschap ‘Gebruik minder dan 50 liter per persoon per dag!’

Om de hoop erin te houden heeft minister Mchunu twee weken geleden van de gemeente geëist dat op vrijdag 8 juli alle lekken gedicht moeten zijn. Een onmogelijke doelstelling, maar volgens het ministerie zijn er tijdens de campagne 5589 lekken gemeld en hebben de technici er de afgelopen week (medio juli) meer dan 4124 gedicht.

Wat Port Elizabeth nu nodig heeft is regen, want de nuldag is niet definitief afgewend.

Het mes op de keel

Nu haar het mes op de keel staat, begint de gemeente lekken te dichten. Ineens heeft ze de offers van de inwoners nodig om haar incompetentie en corruptie van de afgelopen jaren mee te bedekken. Afgelopen maandag kwam president Ramaphosa naar Port Elizabeth waar hij met glimlachende mede-ANC-ers het vertrouwen in het ANC probeerde op te vijzelen.

Maar met of zonder regen: het waternetwerk dient grondig te worden vervangen. Er dreigen namelijk nieuwe lekken. Dat vergt meer dan een glimlach: er is nood aan een politieke kaste die haar verantwoordelijkheid neemt en die acteert.

Eugene Johnson

‘Day Zero’ tijdelijk afgewend in Port Elizabeth