De Belgische fotograaf Dirk Braeckman (1958, Eeklo) behoeft nauwelijks nog introductie. Sinds zijn deelname aan de 57ste Biënnale van Venetië in 2017, waar hij een reeks monumentale zwart-witfoto’s tentoonstelde in het Belgische Paviljoen, is zijn naam definitief gevestigd. Zijn introductie in de Dogenstad leverde hem dan ook flink wat internationale mediabelangstelling op. Geen zichzelf respecterend medium in ons land alleen al dat er niet uitgebreid aandacht aan schonk. En terecht, want het staat buiten kijf dat Braeckman een groot en belangrijk kunstenaar is, voor wie erkenning weliswaar niet te laat kwam, maar al bij al toch vrij lang op zich liet wachten.

Dubbeltentoonstelling

Dirk Braeckman is een fotograaf die geen gemakkelijk leesbare foto’s maakt. Integendeel, hij creëert verstilde beelden die intimiteit met afstandelijkheid combineren en finaal een raadselachtige indruk nalaten. In het verlengde van zijn expo in Venetië, waarvoor de fotograaf een beroep kon doen op curator Eva Wittockx, vindt er momenteel een dubbeltentoonstelling rond zijn werk plaats in BOZAR in Brussel en M-Museum in Leuven. Voor wie zich nooit eerder verdiepte in Braeckmans foto’s en daar alsnog werk van wil maken, zijn beide expo’s een must. Een catalogus, gepubliceerd naar aanleiding van Braeckmans expo op de Biënnale van Venetië én zijn expo’s in Brussel en Leuven, rondt het geheel stijlvol af.

Complementair

Braeckmans expo’s in BOZAR en M-Museum zijn complementair. Ze belichten afzonderlijke aspecten van de artistieke praktijk van de kunstenaar. In M maakt de bezoeker kennis met de experimentele kant van Braeckman. In BOZAR ligt de klemtoon op het werk dat hij in Venetië toonde en op werk in het verlengde daarvan, en op nieuwe foto’s. In BOZAR gaan de werken bovendien een dialoog aan met de architectuur van Victor Horta. Voor wie tentoonstellingen graag vat in cijfers: in BOZAR zijn er 28 monumentale foto’s te zien, in M-Museum 20 kleinere en grotere en een ruimtevullende filminstallatie.

Gecodeerde foto’s

Dirk Braeckman maakt zelden foto’s in kleur. Wat uit zijn donkere kamer komt – hij fotografeert meestal analoog, dus met film – is grotendeels uitgevoerd in zwart-wit en grijstonen. Zijn werk spreekt dan ook niet onmiddellijk aan zoals een kleurenfoto dat wel doet. Daar komt nog bij dat wat je ziet op zijn foto’s niet altijd in een oogopslag herkenbaar is. Je moet vaak moeite doen om uit te maken wat er zich nu precies op afspeelt. Als er zich tenminste al iets op afspeelt, want je kunt Braeckmans werk bezwaarlijk narratief of anekdotisch noemen. De fotograaf lijkt in de eerste plaats een spel te willen spelen met de mogelijkheden van het medium fotografie en de grenzen ervan te willen oprekken. Om die reden geeft hij zijn foto’s ook nooit klassieke, descriptieve titels. Elke foto van hem heeft in plaats daarvan een code en een jaar. De datum verwijst nooit naar de dag waarop de foto genomen is, maar steeds naar het moment waarop de fotograaf in zijn donkere kamer het negatief manipuleerde. Tussen opname en manipulatie kunnen overigens jaren verstrijken. Braeckman kan pas aan de slag met een negatief als de oorspronkelijke emotie is weggeëbd – een emotie die hem overvalt als hij een foto pas heeft genomen. Emotie is overigens het woord niet, ‘betrokkenheid’ of ‘engagement’ dekken als vlag beter de lading. Een negatief is voor Braeckman pas bruikbaar als hij het gevoel heeft dat de foto net zo goed door iemand anders kon zijn genomen. Die afstand in de tijd heeft hij nodig om tot het beoogde resultaat te komen tijdens het bewerkingsproces.

Monet

In zijn donkere kamer manipuleert Braeckman zijn negatieven zoals een schilder een doek borstelt: in lagen, waaronder dekkende en (semi)transparante. Sommige gedeelten van zijn foto’s zijn overbelicht, andere onderbelicht. Niet at random, maar bewust – het is een procedé waarmee hij een gewenst resultaat wil bereiken. Terwijl hij sommige fragmenten van een negatief vrij laat om ze gedurende korte of langere tijd te belichten, dekt hij andere af, en omgekeerd. Zo probeert hij tot beelden te komen waarin spanning vervat zit en die meerdere betekenissen kunnen genereren. In zijn donkere kamer voegt Braeckman met andere woorden extra dimensies toe aan het origineel. Soms maakt hij verschillende afdrukken van een negatief, waarbij elk werk net iets verschilt van het andere. Dan speelt hij een spel met verschuivingen, modulaties en waarneming, en stelt hij de representatie van zijn beelden in vraag. Het resultaat is nooit minder dan fascinerend. Je zou deze werkwijze kunnen vergelijken met de talrijke versies die Claude Monet maakte van de kathedraal van Rouen. Telkens geschilderd op een ander tijdstip van de dag, laten ze steeds wisselende schakeringen van licht en donker zien. Het is dezelfde kathedraal, maar toch is elke versie anders. Sommige versies leunen zelfs tegen het abstracte aan.

Zilvergelatineprints

Fotografen die digitaal werken, gebruiken PhotoShop om hun foto’s te manipuleren. Braeckman werkt met vergroters, belichters en chemische producten. Hij drukt zijn foto’s ook niet af op glanzend maar op mat papier. Het zijn zilvergelatineprints in grijstinten op barietpapier. Dat verleent de foto’s een vorm van tactiliteit die maakt dat je als beschouwer zin hebt om ze aan te raken. Maar zelfs als je ze niet aanraakt – wat uiteraard de bedoeling is –, zien bijvoorbeeld fluwelen gordijnen op Braeckmans foto’s er zo tastbaar uit dat je bijna de sensatie ervaart ze in je handen te houden. Werken in een donkere kamer, met de tools die daarbij horen, is voor Braeckman in die zin een must dat het zijn specifieke beeldtaal mee helpt bepalen. En wie eenmaal vertrouwd is met zijn werk, herkent het voortaan uit de duizend.

Vragen, geen antwoorden

Braeckman creëert in zijn werk een schemerwereld die zich nochtans niet op exotische locaties afspeelt. Veel van zijn foto’s neemt hij integendeel in anonieme kamers. Je herkent onder meer muren, kasten, vloeren, deuren, tapijten, fauteuils, tafels, stoelen, affiches en fragmenten van schilderijen en wandtapijten. Braeckman laat je met andere woorden zowel letterlijk als figuurlijk alle hoeken van de kamer zien, zonder dat je je een beeld kunt vormen van de ruimte als geheel. Door met hard flitslicht te werken dat afketst op wat hij fotografeert, verhindert hij de beschouwer bovendien om zich een helder beeld te vormen van de voorstelling.

Kijken naar Braeckmans foto’s zet ongewild de verbeelding van de beschouwer aan het werk. Een foto van een hoge dubbele deur die deels schuilgaat achter fluwelen gordijnen, wat roept die niet op aan vragen? Zoals: wat is er achter die deur? Een gang? Waar leidt die dan naartoe? Naar een andere kamer? Wat is er in dié kamer? Mensen? Of alleen levenloze objecten? Waar dienen de fluwelen gordijnen voor de deuren voor? Om deze desnoods volledig af te schermen? Wat is daar dan de zin van? Is het een kamer in een huis waar zich duistere zaakjes afspelen? ‘Mijn werk gaat meer over wegsteken dan over tonen’, zegt Braeckman daar zelf over in een interview met Kurt Snoekx voor de Brusselse stadskrant Bruzz.

Trage foto’s

Wat zich in het verborgene afspeelt heeft als eigenschap dat het intrigeert. Dat het intriges oproept. Dat je je dingen voorstelt die er misschien helemaal niet zijn. Zo kan elke beschouwer zijn eigen verhaal verzinnen bij de foto’s van Braeckman. Wie lang naar zijn foto’s kijkt, ontdekt gaandeweg ook hoe ‘traag’ ze zijn en hoe langzaam ze inwerken op het oog en de geest. Zo bekeken vormen ze rustpunten in de hectische wereld waarin we leven en waarin we dagelijks zowat gebombardeerd worden met een onoverzienbare hoeveelheid foto’s en beelden in kranten, magazines, tv-journaals en op sociale media. Om van het medium film nog maar te zwijgen. Tal van beelden in kaskrakers waarin flink wat geweld en actie voorkomt, zijn zo snel en snedig gemonteerd dat ons oog ze nauwelijks kan bevatten, en dat is natuurlijk ook de bedoeling van de makers: door ons te overrompelen met beelden trachten ze ons in een roes te brengen waarin we het vaak weinig geloofwaardige verhaal laten voor wat het is ten voordele van het sensationele. Op Braeckmans foto’s daarentegen lijkt de tijd stil te staan, en dat net zolang als we zelf willen. Ze bieden ons de mogelijkheid om ze naar eigen goeddunken te laten duren. De fotograaf biedt ons de ruimte en de vrijheid om zijn foto’s tot ons te laten doordringen, als een sluipend gif, als dat niet zo negatief klonk. Daardoor leren we het medium fotografie opnieuw op zijn merites te beoordelen en ontdekken we dat foto’s vaak veel complexer zijn dan ze er op het eerste gezicht uitzien.

Zien is poëzie

Braeckman leert ons anders gezegd opnieuw te kijken, leert ons als het ware op onnadrukkelijke wijze het alfabet van de blik aan. Zien, zo lijkt hij ons te willen meedelen, is meer dan kijken. Kijken kan iedereen die niet blind is. Zien is andere koek. Zien vraagt een inspanning. Wilskracht, concentratie. Zien is ervaren wat er zich achter de dingen afspeelt, daar waar het blote oog niet bij kan. Zien is kijken met de geest, scherpstellen op wat verborgen blijft en zijn geheim slechts mondjesmaat prijsgeeft, als het al ooit zover komt. Soms is het gewoon giswerk, maar dan wel in de wetenschap dat ons vergissen niet tot strafpunten leidt, maar tot inzicht, tot het besef dat we ons niet vergeefs hebben ingespannen. Kijken, zo zou je het ook kunnen stellen, is proza. Zien is poëzie. Wie het werk van Dirk Braeckman op die manier tegemoet treedt, zal nooit van een kale reis terugkomen.

De tentoonstelling ‘Dirk Braeckman’ in BOZAR vindt plaats van 1 februari tot 29 april 2018.
BOZAR, Ravensteinstraat 23, 1000 Brussel.

www.bozar.be

De tentoonstelling ‘Dirk Braeckman’ in M-Museum vindt plaats van 2 februari tot 29 april 2018.

M-Museum, Leopold Vanderkelenstraat 28, 3000 Leuven.

www.mleuven.be

Korting BOZAR: Heb je de tentoonstelling van Dirk Braeckman in M bezocht? Bewaar dan zeker je toegangsbewijs, want op vertoon van je M-ticket krijg je € 2 korting op de tentoonstelling van Braeckman in BOZAR.

Het Engelstalige fotoboek Dirk Braeckman, met teksten van Eva Wittockx, Hubertus von Amelunxen en Douglas Fogle, is een uitgave van Koenig Books, London, 2017. Het telt 191 blz., bevat 167 foto’s en kost € 39,80. Te koop bij de betere boekhandel. ISBN 978-3-96098-115-2.

Eva Wittockx

Dirk Braeckman: trage foto’s duren langer