Evald Mikson (12 juli 1911 in Tartu – 27 december 1993 in Reykjavík) was tussen 1934 en 1939 keeper van het Estse voetbalelftal. Mikson speelde in totaal zeven wedstrijden voor de nationale ploeg van Estland. Dankzij zijn uitstekende reddingsacties tijdens een met 2:0 gewonnen wedstrijd tegen Litouwen kreeg hij de bijnaam ‘de man met honderd handen’. Hij werkte als plaatsvervangend hoofd van de KAPO, de Estse geheime dienst in Tallinn. In zijn strijd voor het behoud van de onafhankelijkheid van zijn vaderland is hij, net als vele landgenoten, een fel tegenstander van het communisme.

Sicherheitsdienst

Zodra de Sovjets in 1940 Estland bij de Sovjet-Unie inlijven, ontbinden ze de KAPO en duikt Mikson onder in het zuiden van het land. Hier sluit hij zich aan bij het ondergrondse nationalistische verzet, de Woudbroeders. Nadat in juli 1941 de Duitsers de laatste soldaten van het Rode Leger uit het kleine landje aan de Oostzee verdrijven, pakt Mikson zijn werk weer op. Ditmaal onder de hakenkruisvlag in een leidinggevende positie bij de Sicherheitsdienst. In september 1941 verhoort hij Karl Säre, NKVD-medewerker en eerste secretaris van de Estse Communistische Partij.

Tijdens dit verhoor verraadt Säre, die reeds vanaf 1928 in opdracht van het Kremlin een communistische machtsovername in Estland voorbereidde, een groot deel van zijn medestrijders. Hierbij zou Mikson de eerste secretaris zwaar hebben mishandeld. In 1943 fungeert Säre nog als ‘getuige’ in een proces in het door de nazi’s bezette Denemarken over de moord op de Estse communist Johannes Eltermann in opdracht van Moskou. Säre zelf zou aan deze in 1936 in Kopenhagen voltrokken afrekening een groot aandeel hebben gehad. In 1945 overlijdt Säre in het concentratiekamp Neuengamme.

Arrestatie

In november 1941 komt Mikson zelf in de problemen. De Duitsers arresteren hem en hij zit tot de herfst van 1943 vast in de centrale gevangenis van Tallinn. Mikson zelf heeft altijd beweerd dat hij veroordeeld is, omdat hij geen volledige rapporten had overhandigd aan zijn superieuren. Elders wordt echter gesuggereerd dat hij, nadat hij een hoeveelheid goud in beslag had genomen van een Joodse juwelier, werd betrapt op het achterhouden van een gedeelte van de kostbaarheden.

Na zijn vrijlating en de op handen zijnde terugkeer van het Rode Leger en de onvermijdelijke vervolging die daarop zou volgen, vlucht Mikson naar Zweden. Omdat enkele landgenoten hem als voormalig hooggeplaatste medewerker van de Sicherheitsdienst herkennen, moet hij zich voor de Zweedse rechtbank verantwoorden. Zodra hij voor het gerecht staat, blijken vele getuigenverklaringen tegenstrijdig.

IJsland

Sommigen beweren zelfs dat Mikson zich veelal bezighield met de arrestatie van bekende communisten en nauwelijks met de vervolging van Joodse burgers. Desalniettemin wordt hij in 1946 als ongewenste vreemdeling bij Noorwegen de grens overgezet. Samen met andere displaced persons gaat hij in Halden aan boord van een schip naar Venezuela. Dit schip strandt voor IJsland dat als humanitaire geste alle passagiers opneemt.

Hier begint Mikson naar IJslands gebruik een nieuw leven onder zijn patroniem Eðvald Hinriksson. Na een afwijzing van een visum voor de Verenigde Staten, besluit hij op het eiland te blijven. Hij trouwt met een IJslandse en werkt als fysiotherapeut. Na enige tijd opent hij zelfs een eigen medisch centrum voor sportmassage in Reykjavik. Hier zou hij eveneens de tot dan toe op het eiland onbekende Finse sauna hebben geïntroduceerd. Ook is hij als jeugdtrainer actief, waar hij zijn steentje bijdraagt aan de ontwikkeling van het IJslandse voetbal en basketbal. Hinriksson Mikson en zijn echtgenote zijn inmiddels de trotse ouders van drie kinderen; dochter Anna Jónína die gynaecoloog wordt en de beide zonen Jóhannes en Atli.

Voetbalinternationals

De twee jongens blijken net als hun vader bekwame voetballers te zijn. Jóhannes Eðvaldsson, onder zijn teamcollega’s bekend als ‘Shuggy’, speelt als verdediger onder andere voor Celtic Glasgow en FC Motherwell. Hij komt tussen 1971 en 1983 vierendertig keer uit voor het IJslands elftal en scoort daarbij tweemaal.

Zijn zeven jaar jongere broer Atli Eðvaldsson maakt als aanvaller furore. Hij speelt in de Bundesliga voor Fortuna Düsseldorf, Borussia Dortmund en Bayer Uerdingen. Op 6 juni 1983 schiet hij bij de match Fortuna Düsseldorf tegen Eintracht Frankfurt als eerste buitenlandse speler in de Duitse voetbalcompetitie vijf doelpunten in één wedstrijd. Hij komt zeventig keer opdraven voor het team van IJsland en van 2000 tot 2003 traint hij zelf de nationale ploeg.

Wiesenthal Centrum

Ondanks een succesvol bestaan in zijn nieuwe vaderland en het welslagen van zijn kinderen blijft het verleden Mikson achtervolgen. Wanneer Sovjettankers aanleggen in de haven van Reykjavik slaat de schrik hem weer om het hart, zoals hij in zijn autobiografie schrijft. Een onderzoek tegen hem in de jaren zestig door een commissie voor oorlogsmisdaden in de Estse Sovjetrepubliek wordt om onbekende redenen stopgezet.

In 1992 komt het Simon Wiesenthal Centrum hem op het spoor. Het Centrum onder leiding van de in 1946 in New York geboren Efraim Zuroff wil hem na toegang te hebben gekregen tot de Estse KGB-archieven berechten voor oorlogsmisdaden en wreedheden jegens de Joodse gemeenschap in Tallinn. In de Jerusalem Post verklaart Zuroff dat Mikson ‘een beruchte moordenaar en verkrachter was, verantwoordelijk voor verschillende doodvonnissen van Estse Joden’.

Gerechtelijk onderzoek

Na aanvankelijk tegenstribbelen zwicht IJsland in 1993 voor de internationale druk en opent justitie een gerechtelijk onderzoek naar Mikson’s tijd bij de Sicherheitsdienst. Tot het einde toe pleit hij onschuldig. Ook zijn kinderen ontkennen de beschuldigingen aan het adres van hun vader. In een interview zegt Jóhannes Eðvaldsson: ‘Alle oude nazi’s waren al lang weg, maar die Wiesenthal-organisatie moest de kost verdienen. Het waren leugens. Onzin. Hoe kon hij in godsnaam een collaborateur zijn terwijl hij verhalen over vrijheid voor Estland in de kranten schreef?’

Het onderzoek wordt voortijdig afgesloten. Op 27 december van datzelfde jaar overlijdt ‘de man met honderd handen’ op 82-jarige leeftijd aan een hartinfarct.

Evald Mikson

Evald Mikson, de man met honderd handen