In het vorige stuk uit deze reeks las u hoe het Turkse leger in 1980 een bloederige putsch pleegde. Na drie jaar militair bewind ‘normaliseerde’ de Turkse politiek zich weer. Turgut Özal zou als premier een neoliberaal economisch beleid voeren. Turkije kwam er macro-economisch weer bovenop, maar het kemalistische establishment zou er op de lange termijn een zware prijs voor betalen.

Politieke islam in Turkije

De in 1983 door Erbakan opgerichte ‘Refah Partisi’ (RP) of Welvaartspartij — als opvolgster van de MSP — kwam bij de verkiezingen van september 1995 met 21,38 procent en 158 zetels als overwinnaar uit de stembusgang. Niet verwonderlijk. De islamisten waren een grassrootspartij die dicht bij het volk stond. In steden en dorpen losten ze de kleine en minder kleine problemen van de gewone mensen op.

‘Tansu Çiller’ (Partij van het Rechte Pad) vormde in juli 1996 een coalitie met Erbakan (RP) als nieuwe premier. Erbakan wilde nieuwe bakens zetten. Hij reisde naar de islamitische buurstaten en droomde ervan landen zoals onder meer Iran, Pakistan, Maleisië en Indonesië te groeperen onder de noemer van ‘Developing-8’ (D-8). De generaals zagen al te goed de symboolwaarde daarvan als tegengewicht voor de westerse G-7.

‘Achttien aanbevelingen’ van de generaals

Op 28 februari 1997 legden ze hun ‘Achttien aanbevelingen’ op tafel. Die waren gericht tegen ‘irtica’, het reactionaire denken, zoals de kemalisten het fundamentalisme plegen te noemen. Die aanbevelingen moest de regering ter harte nemen, zoniet zou de generale staf wel eens durven ingrijpen. Eén ervan ging over de verlenging van de leerplicht van vijf naar acht jaar in de lagere school. Dat zou een streep zijn door de rekening van de islamitische ‘İmam-Hatip’-scholen. Als parallel opleidingssysteem waren die de kemalisten een doorn in het oog.

Ondertussen verhevigde door velerlei kemalistisch geïnspireerde demonstraties op straat de druk op de regering. Op 18 juni 1997 gooide Erbakan de handdoek in de ring. Bij het begin van het volgende jaar verbood het Grondwettelijk Hof zijn partij. De islamisten hadden uit voorzorg al een nieuwe partij, die van de Deugd (‘Fazilet Partisi’), opgericht. Telkens bleef het verbod als een zwaard van Damocles boven de religieuze en ook pro-Koerdische partijen zweven.

Het tijdperk Erdoğan

Succes op nationaal vlak zou de politieke islam pas kennen met de oprichting van de AKP als opvolgster van de Deugdpartij in 2001. Een jaar later, in november 2002, zou ze onder leiding van Recep Tayyip Erdoğan de parlementsverkiezingen winnen. Sindsdien regeert ze met een absolute meerderheid in het parlement. Ze helpt een conservatief-religieuze moraal veld winnen in de instellingen van de staat en in de maatschappij.

Erdoğan kwam uit de kringen rond Erbakan, de nestor van de politieke islam in Turkije, oprichter van de Welvaartspartij en de conservatieve beweging ‘Milli Görüş’ (Nationale Visie). Als student was hij al in de ban van de dichter en publicist Necip Fazıl Kısakürek (1904-1983), voorvechter van een streng-islamitische staat met een sterke leider.

Erdoğan had ook kennis gemaakt met de leerstellingen van Fetullah Gülen. Die had in de jaren 60 als prediker op de loonlijst van de Diyanet gestaan. Nadat hij uit staatsdienst gestapt was, predikte hij een islam die meer spiritueel en gericht was op persoonlijke vorming. De Turkse overheid verdacht hem er desondanks van de seculiere republiek te willen vernietigen. Als premier werkte Erdoğan samen met Hizmet, de beweging van Gülen. Ze hadden het gemeenschappelijke streven de kemalisten in ambtenarij, justitie, onderwijs, media en leger te vervangen door vrome moslims. Later groeide er onenigheid tussen Erdoğan en Gülen. De mislukte putsch van juli 2016 gaf Erdoğan, inmiddels president, het excuus om de gülenisten als vermeende samenzweerders tegen zijn bewind te vervolgen.

Grijze Wolven

Het Turkse nationalisme wordt door de kemalisten met secularisme gecombineerd. Erdoğan combineert het met een islamitisch waardensysteem. Welke rol spelen de Grijze Wolven in dit hele verhaal? Kolonel Alparslan Türkeş is hun stamvader. In 1963 sloot hij zich aan bij de Republikeinse Boerenvolkspartij. Zes jaar later doopte hij die om in ‘Milliyetçi Hareket Partisi’, Partij van de Nationale Actie (MHP). Het naar het Ottomaanse Rijk verwijzende embleem van de partij wordt gevormd door drie halve manen op een rood veld. Türkeş beschreef in een driestappenplan hoe de partij achtereenvolgens de straat, de staat en het parlement diende te veroveren. Voor de verovering van de straat werden paramilitaire groepen gevormd, de zogenaamde ‘Grijze Wolven’ (‘Bozkurtlar’).

De naam verwijst naar het totemdier van de Turkse ultranationalisten, de wolvin Asena. Volgens de mythe had die het Turkse volk de weg uit de Ergenekon-vallei getoond. De extreemrechtse aanhangers van de MHP maken als Grijze Wolven de zogenaamde wolvengroet, waarbij de pink en de wijsvinger naar boven staan (de oren van de wolf) en de drie andere vingers de bek vormen.

Tijdens de drie laatste decennia van vorige eeuw pleegden de Grijze Wolven honderden moordaanslagen op mensen die niet in hun ideologische kraam pasten: linkse intellectuelen en journalisten, alevieten (een minderheidsstroming binnen de islam) en Koerdische nationalisten. Mehmet Ali Ağca die in mei 1981 een aanslag pleegde op paus Johannes Paulus II was een van die Grijze Wolven of ‘idealisten’ (ülküceler) zoals ze zichzelf noemen. Voordien had hij nog Abdi İpeckçi, de liberale uitgever van de krant Milliyet, vermoord.

Straatgeweld afgezworen

De Koerdische kwestie, zoals die zich ook vertaalde in de strijd van de PKK tegen de Turkse staat, versterkte de nationalistische gevoelens van vele Turken. Daarvan wisten de Grijze Wolven als ultranationalisten te profiteren. De MHP wist zich doorheen de turbulente Turkse partijengeschiedenis van de afgelopen decennia goed te handhaven. Na het overlijden van Başbuğ (de Leider) Türkeş in 1997 zwoer Devlet Bahçeli het straatgeweld af. Met een meer gematigde koers probeerde hij de partij aantrekkelijker te maken voor een groter kiespubliek en meer salonfähig te maken. Dat doel streeft ze ook na door een grote klemtoon te leggen op de rol van de islam als bestanddeel van de Turkse nationale identiteit.

Bij de verkiezingen van 1 november 2015 haalde ze 11,9 procent. Bij die van 24 juni 2018 11,10 procent. Sinds 2016 heeft de MHP ook meer toenadering gezocht tot de AKP, de regerende partij van Erdoğan. Ze hielp bij een stemming in het parlement in januari 2017 de AKP aan de vereiste 60 procent van de zetels. Zo kon president Recep Tayyip Erdoğan (AKP) in april van datzelfde jaar een referendum over de invoering van een executief presidentieel systeem organiseren. AKP en MHP delen ondanks alle verschillen hun geloof in een sterke Turkse natiestaat en in de islam als een de Turken verbindend waardensysteem. De toenadering van de MHP tot de AKP leidde er in 2017 toe dat Meral Akşener uit de MHP stapte en de — eveneens erg nationalistische — ‘İYİ Parti’, de Goede Partij, oprichtte.

Radicale denkbeelden, niet enkel in Turkije

Ook al stelt de MHP zich nu gematigder op, toch blijven vele van haar leden en aanhangers door hun radicale denkbeelden gevaarlijk, niet alleen in Turkije, maar ook in verschillende West-Europese landen als België, Nederland en Duitsland. Ze gebruiken vaak geweld tegen andersdenkenden binnen de plaatselijke Turkse gemeenschappen. Ze uiten ook doodsbedreigingen aan het adres van niet-Turken die het wagen een kritisch geluid te laten horen.

Morgen krijgt u het eerste deel van een artikelenreeks van Doorbraak-medewerker Pinar Akbas over de invloed van het Turkse (ultra)nationalisme en islamisme op Vlaamse politici.

Voor meer achtergrondinformatie, zie Turkije. De terugkeer van de sultan van Dirk Rochtus, uiteraard verkrijgbaar in de online boekhandel van Doorbraak.

Fazil Kisakürek

Turkije: De mars van de vromen door de instellingen