De Movimento 5 Stelle (M5S) werd in 2009 opgericht als een burgerbeweging en bestaat uit de zogenaamde ‘Grillini’ (vernoemd naar de stichter en komiek Beppe Grillo (°1948)). Hoewel hun politieke activiteiten pas begonnen vanaf 2009, was de beweging reeds vanaf 2005 actief in het publieke debat langsheen de populaire blog van Beppe Grillo. Het centralethema was de veroordeling van de wijdverspreide corruptie in de Italiaanse politiek en samenleving. Op korte tijd werd deze blog een van de meest bezochte ter wereld (in 2006 op de eerste plaats in Italië en Europa, en 28^e in de wereld), mede dankzij de samenwerking met Gianroberto Casaleggio, een succesvolle IT-ondernemer die in 2016 overleed.

V for Vendetta: V-day

Vanaf Grillo’s blog werden de daaropvolgende jaren steed meer politieke en sociale activiteiten georganiseerd, zoals de Meetup’s en de zeer succesvolle V-Day of Vaffanculo Day (Vaffanculo betekent ‘kus mijn gat’, en de V werd overgenomen van de film V for Vendetta uit 2005) op 8 september 2007. Deze manifestatie in Bologna, niet toevallig de thuishaven van toenmalig premier Romano Prodi, draaide rond een bepaald wetsvoorstel dat veroordeelde politici uitsloot van eender welk publiek ambt (dat toen betrekking had op zo’n 119 senatoren en 181 Kamerleden), het aantal politieke mandaten beperkte tot twee, en de voorkeurstem terug invoerde. De naam van het voorstel Parlamento pulito (proper parlement) verwees naar het gerechterlijk onderzoek Mani Puliti (propere handen) uit de jaren 90 met het grootste politieke corruptieschandaal Tangentopoli als gevolg. Op één dag werden er tijdens de manifestatie 336.000 handtekeningen verzameld in binnen- en buitenland, liefst 286.000 meer dan nodig om een niet-bindend wetsvoorstel op initiatief van het volk in te dienen. Prodi weigerde echter achteraf het wetsvoorstel te laten behandelen in het parlement, omdat dit toen zeker zijn krappe meerderheid in gevaar had kunnen brengen.

De tweede V-day, op 25 april 2008, stond in het teken van drie referenda: het schrappen van de overheidsfinanciering voor de media en voor de orde van journalisten en de afschaffing van de mediawet-Gasparri uit 2004 (geschreven op maat van de toenmalige premier Silvio Berlusconi, maar vreemd genoeg nooit herzien door de daaropvolgende centrumlinkse regering-Prodi II). Onder de slogan Libera informazione in libero Stato (vrije informatie in een vrije staat) verzamelde Grillo en zijn team in meer dan 500 steden op één enkele dag 1,3 miljoen handtekeningen. De relatie tussen Beppe Grillo, en later ook de M5S, met de pers was reeds vanaf de jaren 80 zeer problematisch, toen hij in 1986 voor een grap over de toenmalige socialistische voorzitter Bettino Craxi van de RAI werd geband. Media en uitgevers zijn in Italië traditioneel zeer gepolitiseerd en de scheiding tussen journalisme en activisme is soms heel moeilijk te maken. Die grote afhankelijkheid van de politiek (zoals de RAI), van ondernemers met politieke ambities (zoals Berlusconi) en van genereuze overheidssubsidies, maakten van Beppe Grillo en zijn platform een reële bedreiging voor de gevestigde media. Het was dan ook geen toeval dat de pers zowel over de eerste als de tweede V-day bijna niet berichtte, tot grote ergernis van de deelnemers. Voor zijn voortdurende strijd tegen de desinformatie van de massamedia, vooral tijdens zijn massaal bijgewoonde theatervoorstellingen, was hij zelf in 2005 door het Amerikaanse weekblad Time uitgeroepen als een van de drie meest invloedrijkste Europeanen.

Politieke beweging

Voortbouwend op de groeiende consensus in de Italiaanse samenleving kondigde Grillo in 2008 van op zijn blog de vorming aan van gemeentelijke kieslijsten onder de noemer Movimento 5 Stelle (5-sterren-beweging). De vijf sterren verwezen naar de vijf belangerijkste thema’s van de burgerbeweging: directe democratie, ecologie, water als publiek goed, economische ontwikkeling en publiek transport. De keuze om politiek actief te worden, veroorzaakte bij de traditionele politici veel smalende opmerkingen. Vooral de centrumlinkse politicus Piero Fassino (Partito Democratico) gaf blijk van een totaal gebrek aan maatschappelijk inzicht toen hij de volgende woorden uitsprak: ‘Indien hij (Grillo) een partij wil stichten, dat hij het dan maar doet. We zullen wel zien hoeveel stemmen hij zal halen.’ Een paar maanden later, in oktober 2009, volgde de voorstelling van een uitgewerkt programma in het Teatro Smeraldo in Milaan. Bij de regionale verkiezingen in 2010 behaalde de M5S tot ieders verrassing twee verkozenen in Piemonte, de regio van Fassino, en twee in Emilia Romagna, beide traditioneel linkse regio’s. Bij de gemeenteraadsverkiezingen in 2011 behaalde de beweging 36 verkozenen in 28 steden, op een totaal van 75 zetels. Het toonde meteen aan dat een constante politieke activiteit op lokaal niveau en de aanwezigheid tussen de mensen een effectieve electorale strategie bleek te zijn – twee principes waaraan andere traditionele partijen de afgelopen jaren hadden verzaakt.

De M5S weigerde vanaf haar ontstaan het label van ‘partij’ en ontkenden ook het bestaan van een ‘leider’. Maar de dominante aanwezigheid en onmiskenbare invloed van Beppe Grillo, en tot 2016 Casaleggio, deed soms terecht veel twijfels ontstaan bij de basisdemocratie die de beweging predikte. Maar de M5S groeide de daaropvolgende jaren gestaag verder, en bij de parlementsverkiezingen van 2011 overtuigden de ‘Grillini’ zo’n 6,9% van de Italiaanse keizers. Het jaar daarop, op mei 2012, worden vier ‘activisten’, zoals ze zichzelf graag noemen, van de beweging verkozen tot burgemeester. Symbolisch voor het succes van de M5S was de verkiezing van Pizzarotti in Parma, met meer dan 60% van de stemmen. De regio Emilia-Romagna was tot dan de meest linkse regio van Italië, maar bleek nu vruchtbare bodem voor de vijfsterrige burgerbeweging. Een paar maanden later, in oktober 2012, werd de M5S de grootste ‘partij’ bij de Siciliaanse verkiezingen. De lijst behaalde 18,20% van de stemmen en veroverde 15 van de 90 zetels in het regionale parlement. Om de verkiezingscampagne onder de aandacht te brengen zwom Beppe Grillo, toen 64 jaar oud, het drie kilometer brede kanaal tussen Reggio Calabria en Messina over. Ondanks de lage notering bij de Britse bookmakers (1 tegen 15) en tegen het advies in van zijn cardioloog, slaagde hij toch in zijn opzet, en verklaarde achteraf laconiek: ‘Op Google Maps zag het er toch smaller uit.’

Interne strubbelingen

Niettegenstaande de successen was er binnen de M5S geen tekort aan afwijkende stemmen. Vooral op in de laatste paar maanden van 2012 stelden sommige activisten de volgens hen buitensporige inmenging van Grillo en Casaleggio aan de kaak. Sommige activisten verlieten daarop al dan niet vrijwillig de beweging, zoals Federica Salsi en Giovanni Favia. Casaleggio, toen door velen aangeduid als Grillo’s rechterhand, werd vaak beschuldigd door activisten van antidemocratisch gedrag en van censuur. De komende jaren zouden er nog Grillini de partij verlaten uit onvrede met het naar eigen zeggen ‘verstikkende’ en ‘sektarische’ interne klimaat. Ook de burgemeester van Parma, Pizzarotti, vertrok uit de M5S nadat hij tegen het ecologische partijstandpunt in toch toestemming gaf tot het bouwen van een verbrandingsoven, om miljoenclaims voor zijn stad te voorkomen. Sommige leden verlieten de partij wegens banale financiële redenen. Een van de speerpunten van de M5S is het maximumloon voor politici, waardoor elke verkozene ‘vrijwillig’ het verschil moet storten in een partijfonds, waarmee sociaaleconomische initiatieven worden ondersteund. Dat leidde enkele weken terug nog tot de uitsluiting van enkele parlementariërs die daar het voorbije jaar aan hadden verzaakt. In totaal werden op die manier door de M5S zo’n 24 miljoen euro ‘teruggegeven’ aan de Italianen.

Ondanks de vele interne strubbelingen won de M5S in 2013, na een succesvolle campagne met als orgelpunt de manifestatie op Piazza San Giovanni in Rome, de parlementsverkiezingen en werd ze met 25,55% van de stemmen de grootste partij. In de Italiaanse Kamer veroverden de Grillini 109 zetels en beëindigden daardoor de facto de Tweede Republiek. Met zijn 26 jaren werd hun kopman Luigi Di Maio ook de jongste ondervoorzitter van de Kamer sinds het ontstaan ervan in 1861. Toch belandde de M5S in de oppositie als gevolg van hun afkeer om coalities te vomen en compromissen te sluiten met andere partijen.

Gramsci onttroond

Het resultaat van de Europese verkiezingen het jaar daarop, zo’n 21%, lag onder de verwachtingen, maar de verovering van de burgemeestersjerp in Livorno, de stad waar de Partito Communista Italiana (PCI) in 1921 werd gesticht door o.a. Gramsci, maakte dan weer veel goed. Twee jaar later, bij de gemeenteraadsverkiezingen van 2016 in 102 andere gemeenten — in Italië vallen de gemeenteraadsverkiezingen niet allemaal op dezelfde datum – werd dan weer wel een groot succes, en leverde de beweging maar liefst 38 burgemeesters op. Symbolisch voor de ‘wissel van de macht’ waren de overwinningen in Turijn van Chiara Appendino (33), traditioneel een linkse stad, en in Rome, het centrum van de politieke Italiaanse macht, van Virginia Raggi (39). Beide kandidaten stonden ook symbool voor de vernieuwende en moderne visie van de M5S op de politieke besluitvorming, met veel aandacht voor basisdemocratie en vrouwenrechten.

Begin januari probeerde Guy Verhofstadt de zeventien EU-parlementsleden van de M5S bij zijn liberale fractie in te lijven. Niettegenstaande de goedkeuring van de M5S-leden, stootte hij echter op een grote weerstand binnen het ALDE-partijbestuur, die niet begreep wat de eurokritische en populistische Grillini in hun fractie te zoeken hadden. In september 2017 verkozen de leden via het digitale participatiesysteem Rousseau, de 31-jarige Luigi Di Maio tot hun kandidaat-premier voor de aankomende parlementsverkiezingen op 4 maart 2018. Tegelijkertijd kondigde Beppe Grillo aan zich voortaan enkel nog met zijn eigen blog bezig te houden, vooral dan met de maatschappelijke mogelijkheden van digitale innovatie. Hij vond het tijd dat de beweging op eigen benen verder zou lopen.

Programma

Het programma van de M5S wordt geschreven door de leden zelf, via het online platform Rousseau, en ook de kandidaten en lijsten worden langs dit participatiesysteem gekozen. In het verleden stelde men wel vragen bij de betrouwbaarheid van het systeem, en vermoedde men manipulatie bij het tellen van het aantal stemmen. Vandaag bevat het partijprogramma naast de vijf oorspronkelijke thema’s, nog vijftien andere hoofdstukken. Centraal in het partijprogramma staat de Smart Nation, of de digitalisering van de overheid, de samenleving en de economie; en de directe democratie. Die thema’s vind je ook terug bij de zogenaamde Piratenpartijen in andere Europese landen. Ook de strijd tegen de corruptie, de hervorming van justitie, het basisinkomen of reddito di cittadinanza en een sociale gezinspolitiek zijn speerpunten van het programma, te vergelijken met het Spaanse links-populistische Podemos. Daarnaast ijveren de ‘Grillini’ ook voor fiscale vereenvoudiging en de invoering van een vlaktaks, parallel met de linksliberale partijen. Hun EU-kritische houding (in het begin zelfs ronduit anti-EU) en hun realistische visie op migratie (alleen legale migratie, maar wel een humaan beleid) sluiten dan weer eerder aan bij de centrumrechtse kijk op de problematiek. De kritische houding tegenover vaccinatieporgramma’s en het soms ridicule complotdenken van sommige M5S-politici, doen dan weer denken aan sommige extremistische populistische partijen. Het relatief lage maximumloon voor politici dat de beweging wil invoeren, herkennen we ook bij ‘onze’ PVDA.

4 maart 2018

Door het nieuwe kiessysteem, het Rosatellum wordt het afwachten hoeveel zetels de beweging zal halen. In de peilingen blijft de M5S dan wel de grootste partij met 27,6%, maar staat ze als kieslijst onder het cenrumrechtse (37,2%) kartel van Berlusconi en gelijk met de centrumlinkse (27,5%) coalitie. Indien het trio Berlusconi-Salvini-Meloni geen meerderheid behaalt op 4 maart, wordt het afwachten wie er een regeringscoalitie zal willen vormen en of de M5S na bijna tien jaar in de Italiaanse politiek voor het eerst ook nationaal zal mee besturen.

Federica Salsi

De burgerbeweging van Beppe Grillo wordt volwassen