Generaals van de Waffen-SS sneuvelden in de oorlog, pleegden na 1945 zelfmoord, stierven in gevangenschap of werden ter dood veroordeeld. Eén overleefde alles en werd behoorlijk oud: Karl Ullrich (1910-1996). Hij was de laatste commandant van de divisie Wiking, waarin ook een beduidend aantal Vlaamse en Nederlandse vrijwilligers hadden dienst genomen. Bij toeval belandden in de zomer van 1990 twee jonge Nederlandse historici bij hem en konden hem twee dagen lang interviewen. Een van hen, Marcel Reijmerink, bewaarde zijn notities en foto’s. Luc Pauwels sprak met hem.

Bad Reichenhall

Hoe kon een 26-jarige Nederlander doordringen tot bij Karl Ullrich?

Reijmerink: ‘Dat was vooral toeval. Eigenlijk waren we op reis naar Boedapest, maar door autopech belandden we in Bad Reichenhall, een stadje bij München. De reparatie duurde wat langer dus moesten we een paar dagen aldaar overnachten. Tijdens een gesprek met de pensionhoudster, waarin we kenbaar maakten dat we historici waren met interesse voor de Tweede Wereldoorlog, raadde ze ons aan om met Karl Ullrich te praten. Ze gaf ons zijn adres en telefoonnummer, legde Ullrich uit dat we bij de vriendelijke pensionhoudster waren en de afspraak was geregeld. Bij de eerste ontmoeting was Ullrich nog wat terughoudend. Maar ‘s avonds belde hij ons op in het pension om de volgende dag het gesprek te vervolgen.’

‘Ik beschouwde de kans om deze gesprekken te kunnen voeren vooral interessant vanuit het oogpunt van (zelf)reflectie van Ullrich op deze gewelddadige tijd. Achteraf besefte ik dat de instemming van Ullrich om met onbekenden te spreken uniek was. Oudgedienden zoals hij lieten pottenkijkers niet of nauwelijks toe, een gesloten bastion. De zogeheten “Hilfsgemeinschaft” (HIAG), het verbond van oud-Waffen SS-strijders, gold als rechtsradicaal, was omstreden en werd door de Duitse inlichtingendienst in de gaten gehouden. Mogelijk voelde Ullrich zijn einde naderen en greep hij de belangstelling aan om zijn verhaal te kunnen doen.’

Was Ullrich een beroepsofficier? Wat was zijn opleiding?

‘Ullrich studeerde in 1929 af als ingenieur in de machinebouw. Twee jaar later sloot hij zich aan bij de partij van Hitler, de NSDAP, en kort daarop werd hij lid van de SS. In 1933 volgde hij een korte militaire opleiding bij de Reichswehr, het reguliere Duitse leger. Daarna werd hij ingedeeld bij de SS-Verfügungstruppe, zeg maar de voorloper van de Waffen SS.’

Oorlogsmisdaden

Had zijn divisie, de Wiking, waarin ook heel wat Nederlandse en Vlaamse vrijwilligers zaten, iets te maken met concentratiekampen of Jodenvervolging?

‘Hijzelf niet, maar leden van de divisie hebben zich in 1941 schuldig gemaakt aan de moord op 600 Joodse inwoners in Oekraïne als vergeldingsactie. Ullrich werd pas commandant van Wiking van oktober 1944 tot begin mei 1945 en heeft dat dus niet meegemaakt. In de periode dat Ullrich commandant was, heeft een aantal leden van Wiking zich schuldig gemaakt aan onder meer de moord op 60 Joodse dwangarbeiders, alsook aan de executie van 20 gevangenen die tijdens een van de vele dodenmarsen probeerden te ontvluchten.’

‘Wiking vormde geen onderdeel van de geïndustrialiseerde moordmachine tijdens de Holocaust. Hoewel er soms wel personeelsleden werden ingezet in de concentratiekampen, kreeg de divisie vooral naam en faam als militaire “vechtmachine”. Ullrich zelf had een bijzondere reputatie als legeraanvoerder die altijd in de eerste linies was te vinden. Hij reeg zowat alle bestaande eretekens en onderscheidingen voor betoonde moed aan mekaar.’

Wat was eigenlijk het verschil tussen SS en Waffen-SS?

‘De SS was in het begin een beperkt korps dat verantwoordelijk was voor de persoonlijke beveiliging van Adolf Hitler. Een soort lijfwacht. Vanaf 1929, toen Heinrich Himmler de leiding kreeg, groeide het uit tot een elitekorps: loyaliteit aan Hitler stond voorop, evenals afkomst en gehoorzaamheid. De SS maakte een snelle groei door in de jaren dertig en veertig.’

‘Opsplitsing van taken en verantwoordelijkheden in verschillende afdelingen lag daarmee voor de hand. Himmler probeerde gedurende de jaren steeds meer brede invloed te winnen in het Derde Rijk. Naast beveiliging, politie en militaire activiteiten interesseerde de SS zich later ook voor economische bedrijvigheden. De Waffen- SS is in 1938 opgericht als een van de onderdelen van de SS, zeg maar de zuiver militaire arm van Himmlers imperium.’

Het geloof der kameraden

Wat kunnen we leren uit het verhaal van Karl Ullrich?

‘Iedereen heeft zijn eigen werkelijkheid. Dat was ook bij Ullrich het geval, die stevig vasthield aan zijn gelijk, aan zijn kant van het verhaal. Maar daar staat hij niet alleen in. De meeste autobiografieën zijn “gekleurd” door herinneringen, (valse) hoop en geloof in ideologieën en hun rol daarin. Wat we kunnen leren is dat het diepe geloof in een ideologie (welke dan ook) leidt tot een levenslange tunnelvisie.’

‘Dat zag ik bijvoorbeeld ook terug in een gesprek dat ik twee jaar geleden voerde met de 91-jarige Hans Modrow, de laatste communistische minister-president van de DDR. Hoewel kritisch over Erich Honecker, Staatsraadvoorzitter van de Duitse Democratische Republiek (DDR), de politiek van de DDR en sommige eigen beslissingen, bleef hij vasthouden aan het ideaal van een marxistisch-leninistische staat en vereerde Cuba nog steeds in hoge mate.’

‘Tja, dat geloof der kameraden (van links én rechts) is hardnekkig. De les is dat je een gezond wantrouwen moet hebben tegen politici en hun ideologieën. Dat je beter een beetje cynisch de wereld kunt beschouwen. Zo’n houding behoedt je voor duurzame foute keuzes in het leven.’

Waarop slaat ‘een bekentenis’ in de ondertitel van je boek?

‘Dat je twee dagen met een voormalige generaal van de SS en gewezen divisie-bevelhebber kon spreken was al een wonder. En dat hij dat vrijuit deed, expliciet aangaf hoe hij zaken zag zowel toen als nu, waren een bekentenis, een permanente belijdenis van trouw, aan de ideologie van het nationaalsocialisme. En ook dat hij zeker niet de enige was. Kameraadschap, trouw, loyaliteit in vriendschappen, en de strijd voor de goede zaak zaten diepgeworteld bij deze voormalige SS-strijders.’

‘Dat was overigens niet alleen een beperkte groep van “ongewensten” in de Duitse samenleving. Schrijver Herbert Reinecker, auteur van de populaire Derrick-politieserie, en ook de hoofdrolspeler van deze serie, Horst Tappert, bewogen zich in deze kringen.’

Werken aan de wederopbouw van de Bondsrepubliek

De voorganger van Ullrich als commandant van de Wiking, generaal Felix Steiner werd op het proces van Neurenberg (1946) vrijgesproken van oorlogsmisdaden. Hoe verging het zijn opvolger na 1945?

‘Karl Ullrich wist op het einde van de Tweede Wereldoorlog ternauwernood vanuit Boedapest te ontsnappen aan de Russen, maar werd op 12 mei 1945 gevangengenomen door de Amerikanen. Na ruim drie jaar gevangenschap werd hij vrijgelaten. Men kon hem persoonlijk niets ten laste leggen. Daarna zorgde het netwerk van oudgediende SS’ers ervoor dat hij als ingenieur onopvallend kon werken aan de wederopbouw van de Bondsrepubliek Duitsland. Karl Ullrich stierf op 8 mei 1996 in Bad Reichenhall.’

Marcel Reijmerink en Perry Pierik, Het soldatenleven zat ons in het bloed. Karl Ullrich, de laatste commandant van ‘Wiking’, een bekentenis, 156 blz., € 12,50, Aspekt, Soesterberg, 2021

Felix Steiner

De bekentenis van de laatste SS-generaal