De antropologe Femmy Witte en de linguïste Paula Bosch vroegen zich dat ook af. Ze trokken op stap doorheen Europa om at random vrouwen aan het vertellen te brengen over hun leven, hun gevoelens, hun verwachtingen. Dat werd een boeiend boek van 645 bladzijden.

Zinkend schip

Hoe ontstond jullie project om kriskras door Europa 41 vrouwen te gaan opzoeken en te interviewen?

Femmy: ‘Pakweg 7 á 8 jaar geleden groeide de kritiek op de Europese Unie. Zogenaamd realistische politieke stromingen riepen steeds luider op tot “verlaten van het zinkend schip”. Wat mij bezighield was de bewering dat zo’n Europa-breed verbond niet houdbaar zou zijn op de lange termijn, omdat de culturele verschillen tussen de lidstaten onoverkomelijk groot waren. Waren de mensen elders op het continent zoveel anders dan wij? Wie waren die miljoenen gewone ingezetenen van de EU?’

‘Omdat ik met pensioen ging in 2015 had ik alle tijd om dat te gaan uitzoeken. Het leek een goed idee om met vrouwen uit alle lidstaten te praten, vrouwen van de babyboomgeneratie.’

‘Paula wierp zich enthousiast op als compagnon toen ik over mijn plan vertelde. In Amsterdam wonen migranten van overal uit Europa en zij kunnen vertellen over die veronderstelde onoverkomelijke verschillen. Het onderzoek kon vooralsnog dicht bij huis en kosteloos. Al snel kregen we de behoefte op reis te gaan, lidstaten te bezoeken waar we zelf nog nooit geweest waren. Het lukte om ook daar respondenten te vinden en zo verzamelden we verhalen zowel op Nederlandse bodem als in het buitenland.’

Wat willen jullie met dit boek aantonen of bereiken?

‘We wilden te weten komen hoe anders men in andere EU-landen denkt en leeft en of dat aanleiding geeft te twijfelen aan het experiment van een verenigd Europa. Paula en ik hebben liever dat het bondgenootschap blijft voortbestaan, al was het alleen maar om de vrede op het continent zoveel mogelijk te bewaren. Via de levensverhalen van de vrouwen kregen we gaandeweg een steeds beter beeld van wat er zich in de afgelopen honderd jaar in Europa aan ellende heeft afgespeeld.’

‘Oorlogen, massamoorden, uiteenvallen van naties, oplaaiend geweld binnen naties, volksdeportaties en vluchtelingenstromen. Vrijwel alle families hebben ermee te maken gehad. Dat is alvast iets wat wij Europeanen delen.’

‘Gelukkig leverde het project niet alleen kommer- en kwelverhalen op. Het was boeiend om te horen hoe leeftijdsgenoten in andere culturen zijn opgegroeid en hoe hun ouders – vooral hun moeders – hebben geleefd en hoe het in onze tijd hun kinderen, met name dochters, vergaat. Drie generaties, dat is een eeuw vrouwengeschiedenis.’

‘De projectreisjes naar onder meer de Baltische staten, Finland en de Balkan gaven een indruk van het huidige leven aldaar. Er is zoveel moois te zien in Europa. Prachtige historische stadskernen, de dynamiek van het dagelijks leven. En niet te vergeten, de variatie in het landschap dat voorbijgleed als we urenlang onderweg waren in bus of trein. Impressies die een waardevolle toevoeging op de ontmoetingen vormen.’

Katholiek

Wie waren de vrouwen die jullie hebben ontmoet?

‘We laten een handvol vrouwen de revue passeren. We beginnen dicht bij huis met de Vlaamse Marleen. Zij woont in Deerlijk in West-Vlaanderen en werkt in Brussel bij het landelijk expertisecentrum voor leerplanontwikkeling. In haar woonplaats is Marleen nauw betrokken bij de gemeenschap en moeit ze zich als belijdend katholiek actief met het katholieke basisonderwijs aldaar. Ze is fervent voorstander van de EU en voelt zich Vlaming, Belg en Europeaan.’

‘We bezochten haar in 2017 op haar kantoor en spraken over haar stokpaardje: het onderwijs. Maar we leerden ook de Gezinsbond kennen, de verenigingsstructuur die in Vlaanderen springlevend is.’

Mooi om daar te beginnen. En wie was de volgende vrouw?

‘Lous is de zus van Paula. Zij woont in de Franse Jura. Als 17-jarig meisje ontmoette ze daar in 1965 haar grote jeugdliefde, een kunstenaar. Een jaar later was ze zwanger van hem en migreerde naar Frankrijk om te leven als een bohémienne in contrast met het benauwde Nederland “van grijze kousen en straatje schoonmaken op zaterdagmiddag”. Ze kreeg twee kinderen met haar beeldhouwer/kunstschilder, ging scheiden en trouwde met een andere Fransman, met wie ze haar derde kind kreeg.’

‘Lous woont nog altijd in de Jura, is gezond en heeft inmiddels zeven kleinkinderen en zelfs al een achterkleinkind. Lous kon ons alles vertellen over het hechte familieleven en de belangrijkste feestdagen bij de zuiderburen.’

Filmmaker

Ook vrouwen uit Scandinavië gesproken?

‘Gaan we naar Lene uit Denemarken. Een vrouw met een avontuurlijk en kleurrijk leven. Geboren in Kopenhagen maar opgegroeid in Roskilde op het eiland Seeland. Ze werd verliefd op een filmmaker uit New York en vertrok op haar 20ste met hem naar de Verenigde Staten en later naar Amsterdam, waar hij een baan aangeboden had gekregen, die uiteindelijk niet doorging. Met eigen voorstellingen en een tournee van experimentele films hielden zij zich economisch staande.’

‘Tien jaar bleven ze bij elkaar en toen viel Lene voor een Mexicaan. Met hem kreeg zij een dochter. Ook deze liefde beklijfde niet. Wel bleef Lene met beide ex-geliefden een goede band onderhouden. Over haar derde en grootste liefde, die twintig jaar duurde, vernamen wij pas kortgeleden. Lene schreef een boek vol passie en hartstocht als eerbetoon aan deze recentelijk overleden beminde. Wat gebleven is, is haar liefde voor de stad Amsterdam. Als multiculturele wereldburger voelt zij zich er als een vis in het water.’

Badkuip

Met wie spraken jullie uit het zuiden en oosten van Europa?

‘Voor de Griekse Mariëtte reisden we naar Groningen. Ze werd geboren in Thessaloniki, hoofdstad van Macedonië, waar ze Nieuw Grieks en Byzantologie studeerde. Haar ambitie was te promoveren. In Griekenland had je een kruiwagen nodig om zo’n carrièrestap te maken. In Nederland had ze puur geluk. Ze arriveerde in 1973 en een jaar later gaf zij Grieks aan de universiteit van de stad Groningen. Mariëtte droomde van jongs af aan over de Lage Landen waar je in haar verbeelding de zee boven het land kon zien liggen, “alsof het land in een badkuip lag”. In het interview stelde zij zich kritisch op tegenover haar geboorteland, maar ook naar Nederland en zijn bewoners. Erg de moeite waard.’

‘Een laatste voorbeeld: Maret uit Estland, die we opzochten in Tallinn. Geboren in 1937 heeft zij geleefd onder Ests, Duits, Russisch en nu weer Ests regime. Nu haar land bij de EU hoort is ze gelukkig. Maret maakte carrière in het jeugdtheater en is zeer bereisd. De Sovjettijd heeft ze als een nare tijd ervaren, maar ze is destijds in haar theaterwerk nooit beknot geweest. Niemand vertelde zo gedreven over haar werk als zij.’

Wat heeft dit met jullie horizon gedaan?

‘Ja, je bent nooit te oud om te leren, je wereld te vergroten. Ook niet na je pensioen.’

‘Terecht laat de cultuurhistoricus David van Reybrouck nooit na er in interviews op te wijzen dat met mensen praten over hun leven, hun land, hun verleden, de beste manier is om je kennis en je horizon te verbreden. Wij hebben aan den lijve ondervonden hoe waar en vooral ook hoe leuk dat is. Ons advies: lees ons boek en treedt in onze voetsporen!’

Femmy Witte

Wat denken vrouwen in Europa?