Zijn factchecks wel zo neutraal als de naam doet uitschijnen? Factchecks zijn vaak vermomde opinies die niet de opgesomde feiten nakijken en corrigeren, maar wel er ‘betere’ feiten naast zetten. Factchecks worden misbruikt om debatten te beëindigen, eerder dan te informeren en debatten aan te zwengelen. Laten we twee recente voorbeelden nemen, van Factcheck Vlaanderen.

Warmste julimaand, of niet?

Jan Jacobs tweet op 5 augustus dat volgens satellietmetingen juli 2019 niet de warmste maand ooit gemeten is. Dit wordt tegengesproken door Factcheck Vlaanderen: de temperatuurmetingen met thermometers vertonen juist wel een record. Satellietmetingen zouden niet zo nuttig zijn om de opwarming van de aarde te meten: satellieten meten een veel te dikke luchtlaag — de hoogste delen daarvan zijn irrelevant om de opwarming mee te meten. Hierdoor luidt de conclusie van Joris Meys, geïnterviewd door Factcheck Vlaanderen, dat Jan Jacobs ‘appelen met pinguins’ vergelijkt.

Maar is dat wel zo? Ik mail eventjes naar Ferdinand Meeus, een IPCC Expert Reviewer (*) die ook op Doorbraak publiceert. Hij legt de nadelen van thermometers uit: het bekende hitte-eilandeffect maakt thermometers onbetrouwbaar, want de meesten staan opgesteld in gebieden die de laatste tientallen jaren enorm verstedelijkt zijn. Al dat nieuwe beton zorgt voor een lokale opwarming. Ook staan er in grote gebieden van de wereld geen thermometers: in het bijzonder niet op de oceanen, 70% van de oppervlakte van de aarde, en waar pas sinds 2005 met Argo robotsondes betrouwbare metingen gebeuren. Dat zijn allemaal overigens algemeen gekende nadelen.

Hij concludeert: ‘Temperatuurmetingen via satellieten of thermometers: ze hebben beide voor- en nadelen. Voordeel van satellieten is dat die de temperatuur berekenen over de ganse wereldbol.’

Broeikaseffect op hogere luchtlagen

Ferdinand Engelbeen (toevallig dezelfde voornaam), een gepensioneerd chemisch ingenieur die zich al enige tijd op hoog niveau bezighoudt met het klimaatdebat en de IPCC-rapporten ondertussen kent als zijn broekzak, ziet nog meer problemen met de factcheck:

‘Volgens de broeikasgastheorie en alle klimaatmodellen zouden de hogere luchtlagen net sneller moeten opwarmen dan het aardoppervlak, vooral in de tropen, door meer waterdamp. Dat is duidelijk te zien in de figuren 9.1c (effect van de CO2 toename) en 9.1f (som van alle invloeden) van het IPCC AR4, WG1. Dus had juli 2019 er in de satellietdata ver bovenuit moeten steken.

Die grafiek maakt het ook voor de leek duidelijk aan dat ze onzin verkopen over de hogere luchtlagen waar géén opwarming zou te vinden zijn. Als ze daarover willen discussiëren, dan moeten ze het IPCC dus tegenspreken…’

Factcheck Vlaanderen hoeft het uiteraard niet eens te zijn met het IPCC, maar dat is dan hun opinie, geen factcheck. Daarnaast gaat het, zelfs met die thermometermeting, om een zeer klein record, je hebt bijna een statistisch vergrootglas nodig om die op te merken. En als je met onzekerheidsintervallen rekening houdt — dat zijn de regels van de statistiek — blijft er misschien helemaal niets over: eventueel zorgen meetfouten wel voor de piek?

Maar ok, wie weet is die juli 2019 uiteindelijk toch wel een record, dan wel een zeer miniem record. Eigenlijk betekent dat niet zoveel — iets wat journalisten uiteraard niet graag horen. Want nieuws dat niet zoveel betekent is geen nieuws meer, daarmee schrijf je geen pagina’s vol. En al zeker geen voorpagina’s.

Strenge wapenwetten of net niet?

Een gelijkaardige discussie zie je tussen voor- en tegenstanders van wapenbezit. Alweer Jan Jacobs beweerde voorbije zomer in Doorbraak: ‘Strengere wapenwetten zorgen niet voor minder geweld’. Ook nu reageert Factcheck Vlaanderen, onder andere op Doorbraak zelf: ‘Strengere wapenwetten leiden wel degelijk tot minder massaschietpartijen’.

Let wel op de verandering van ‘geweld’ bij Jacobs naar ‘massaschietpartijen’ bij de factcheck. Het kan wel heel goed kloppen dat de factcheck gelijk heeft wat betreft massaschietpartijen, maar Jacobs schreef nu eenmaal over geweld in het algemeen. Massaschietpartijen vormen nog altijd maar een kleine fractie van alle vormen van geweld. De factcheck wil dus een bewering diskwalificeren door het onderwerp te veranderen.

Zowel de ‘linkse’ opinie dat het hebben van wapens het misbruik ervan in de hand werkt, als de ‘rechtse’ opinie dat het besef dat mogelijke slachtoffers zelf wapens kunnen dragen het misbruik alweer ontmoedigt, lijken me elk op hun manier wel logisch. Het éne sluit het andere overigens niet uit. Het debat zou heel wat minder gepolariseerd kunnen verlopen. Eén van de twee invloeden zal wel overwegen, daarover kan je discussiëren en zoiets kan je met cijfers proberen te staven.

Maar zelfs dan spelen gevoelens mee. Jan Jacobs voelt zich veiliger als hij zelf een wapen kan dragen, of als hij weet dat bevriende medeburgers wapens dragen. De mannen en vrouwen van Factcheck Vlaanderen daarentegen voelen zich niet geroepen zelf wapens te dragen, en betrouwen hun medeburgers die dat eventueel wel willen al helemaal niet. Zo ontstaat het werkelijke ideologische debat: Hoe vrij moet wapenbezit zijn? Willen we een overheid met een privilege op het legaal geweld?

Eenzijdig eerder dan neutraal

Of juli 2019 nu de warmste maand is weet ik nog altijd niet. Of strengere wapenwetten geweld temperen weet ik evenmin. De mannen en vrouwen van Factcheck Vlaanderen schrijven daarover zeker lezenswaardige opinies, maar dat zijn geen factchecks. Een opinie als factcheck verkopen is een ideaal wapen om onwelgevallige opinies monddood te maken, en het is dat wat deze factchecks beoogden.

Factcheck Vlaanderen toont zich eenzijdig in haar keuze van onderwerpen, eerder dan als een neutrale arbiter alles aan dezelfde rigoureuze analyse te onderwerpen. We gaan graag het debat aan, ook met Factcheck Vlaanderen, maar dan moet het wel op een eerlijke manier gebeuren, en zonder de pretentie om een opinie een factcheck te noemen.

(*) De titel ‘IPCC expert Reviewer’ heeft Ferdinand Meeus ontvangen van het IPCC, nadat hijzelf zijn expertise heeft kenbaar gemaakt. Het IPCC accepteerde hem, hoogstwaarschijnlijk omdat hij doctor is in de fotofysica / fotochemie, en dus mee kan praten over de invloed van CO2 en zonlicht op de energiebalans systeem aarde. Het kan zijn dat een lezer dit niet genoeg vindt om over klimaat mee te praten, ik weet dat men hierover discussieerde op Twitter. Maar dan moet deze lezer zich tot het IPCC wenden, want het is mede op dit soort expertreviewers dat de dikke IPCC-rapporten gebaseerd zijn. Hoe dan ook, voor zover ik kan zien is hij een serieuze en onafhankelijke wetenschapper die zich ook over het klimaat buigt.

Ferdinand Engelbeen

Knack volhardt in fake news

Neutrale factcheck, of vermomd opiniestuk?