Het 250 plaatsen tellende auditorium De Schelde zat verre van vol en dat is jammer. Want de sprekers hadden een bondig, doch krachtig betoog. De eloquente VRT-journalist en moderator van dienst Wilfried Haesen meldde het publiek dat de avond in het Engels zou verlopen, gezien het internationale karakter van de sprekers. An De Moor, voorzitter van de vzw Beweging Vlaanderen – Europa, verwelkomde en leidde de gasten in. Ze wees meteen op het belang van het zelfbeschikkingsrecht van elk volk en dat belang benadrukte ook V.S.-president Barack Obama tijdens zijn staatsbezoek aan onze gewesten. Maar de Europese Unie lijkt dat belang niet te erkennen, hoewel het Oerkraïense volk wel steun genoot van de ‘Euro-voluntaristen’, aldus De Moor, werken ze de Zwitsers, de Schotten en de Catalanen, elk met hun referendum, tegen. Ook Vlaanderen lijkt te delen in een Europese boycot en daarmee verwees ze naar de moeilijkheden rond de bijeenkomst te Brussel. An De Moor vond het ook vreemd dat, terwijl Schotland zijn zelfs door de Queen geridderde Sean Connery kent en Catalonië de steun geniet van topvoetbalclub F.C. Barcelona, Vlaanderen het moest stellen met Veerle Baetens of Stromae. Nochtans erkent de Verenigde Naties sinds 1960 ’the right for self-determination’ in haar resolutie 1514.

‘Empowering people to decide’

Politiek wetenschapper Christopher White pikte hier op in. De Schot vertelde dat sinds de klassieke oudheid het besef bestaat dat persoonlijke vrijheid fundamenteel is en positief. De mens wil iets bereiken en dat zelfbewustzijn leidt tot keuzes die andere beïnvloeden. Zo ontstaat er een collectief, zelfs nationaal bewustzijn als gevolg van deze kettingreactie. De Amerikaanse Revolutie was hiervan de eerste moderne uiting en het is dan ook volgens White niet meer dan logisch dat de Amerikaanse onafhankelijkheidsverklaring het vooral over ‘liberty’ heeft. ‘People have to become the author of their own future: self-government’. Dat is volgens White de band met de VN-resolutie geciteerd door An De Moor. Maar erover filosoferen is onvoldoende. White stelt vast dat tot voor kort het thema ‘zelfbeschikking’ ongewenst was in Schotland. Mensen wilden er niet over praten. Dit is volgens de wetenschapper misschien te verklaren door de onderdrukking uit het verleden enerzijds en de impact van het zelfgerichte kapitalisme anderzijds. Vandaag ligt dat anders. Door het aankomende Schotse referendum over onafhankelijkheid wordt het thema volop besproken. Hij neemt een verandering in de samenleving waar, een verandering die leidt tot ‘self-empowerment’ en dus, ongeacht de uitkomst van het referendum, tot ‘self-determination’.

Good reasons, rights and consequences

Matthias Storme nam het woord, na wat onduidelijkheid over wie nu precies de volgende spreker zou moeten zijn, en verwees ook naar het bezoek van Obama. Meer bepaald naar het bezoek ‘in het andere deel van ons land’, Nederland. Daar nam de president de tijd om het Plakkaat van Verlatinghe van 1581 te bekijken. Het zou model hebben gestaan voor de Amerikaanse onafhankelijkheidsverklaring. Volgens de Gentse jurist is er een duidelijk verband tussen dit oude document en de onafhankelijkheidsgeest die door Vlaanderen, Catalonië en Schotland waart. Zijn betoog was opgebouwd uit drie punten: de noodzaak en aantrekkelijkheid van afscheiding, het recht op afscheiding en de consequenties van een afscheiding.

Er bestaan volgens Storme goede redenen voor regio’s of landen om tot een secessie over te gaan en dat is niet contradictorisch met de evolutie tot meer Europa zoals sommigen beweren. Integendeel, het is een logisch gevolg. De Europese Unie trekt secessiebewegingen aan en stuwt ze vooruit. Door het voorzien van een gemeenschappelijk markt, het garanderen van vrijheid en van vrede stimuleert de EU onafhankelijkheidsbewegingen, omdat hun roep tot afscheiding deze aspecten niet meteen in gevaar brengt. Daarnaast heeft de toenemende macht van de Unie tot gevolg dat regio’s of deelstaten de noodzaak ervaren om volwaardige lidstaten te worden aangezien ze alleen op die manier enige inspraak genieten binnen de EU.

Het internationaal recht geeft, zoals bij elk politiek punt, een verdeeld beeld over het recht op afscheiding. Maar Storme stelt vast dat de Europese Unie oneerlijk redeneert ten overstaan van de afscheiding van deelstaten. Aangezien bijna elk lid van de Europese Unie ooit ontstaan is vanuit een secessie (men denke aan België) vóór het lid werd van de Unie, moet de E.U. toestaan dat er ook binnen de huidige leden van de Unie een recht tot onafhankelijkheid voor regio’s of deelstaten bestaat.

Kan zo’n nieuwe deelstaat automatisch lid worden van de Europese Unie? Er is geen enkel beletsel in het internationale recht hieromtrent (de VN staat steeds open voor nieuwe staten). Bovendien zijn de laatste jaren vooral landen toegetreden die nog maar pas losgekomen waren van de Unie van Socialistische Sovjetrepublieken. De conventie van Wenen (1961) garandeert ook de handhaving van gesloten diplomatieke akkoorden. De E.U. kan daarom ook geen onderhandeld akkoord verbreken met een (nieuwe) lidstaat, zonder het te verbreken of te heronderhandelen met alle lidstaten. Ten slotte bestaat er ook geen legale grond voor een eventueel afnemen van het E.U.-burgerschap in een onafhankelijk Schotland of Catalonië of Vlaanderen.

‘Regions need their own state’

Professor in de Europese en publieke wetgeving Ferran Armengol – Ferrer had zichtbaar moeite met het formuleren van zijn betoog in het Engels. Hij sloot zich aan bij de uitspraken van professor Storme en benadrukte dat de EU niet tegen zelfbeschikking is. Die zelfbeschikking is overigens het eerste mensenrecht. Aangezien de oude staten minder sterk staan, is de roep om onafhankelijkheid luider geworden. Sterke staten laten ook geen sterke Europese Unie toe en net daarom moet de Unie opkomen voor het zelfbeschikkingsrecht van de volkeren. Wanneer zij kunnen beslissen hoe zij hun toekomst zien in Europa, dan pas zal de E.U. een krachtige stem krijgen binnen de wereld. Aangezien het Comité van de Regio’s zich nooit heeft kunnen ontwikkelen tot een kamer of een senaat, moeten deze regio’s kunnen uitgroeien tot staten.

‘Demokrät’

Filosofe Tinneke Beeckman maakte een resumé van de verschillende uiteenzettingen. Ze merkte in persoonlijke bedenking op dat het thema ‘zelfbeschikking’ sterk op de internationale agenda staat, maar dat het in Vlaanderen nog altijd taboe is. Net als Remi Vermeiren is ze ervan overtuigd dat de elite haar rol in Vlaanderen, streven naar een constituerende wij, niet speelt. Er is duidelijk een andere reflex aanwezig in bijvoorbeeld Catalonië dan in Vlaanderen. De elite in Vlaanderen erkent enkel identiteiten indien zij staan voor minderheden. Men is er schijnbaar van overtuigd dat een identiteit geen invloed heeft op het ik, maar door deze postmoderne opvatting wordt gemeenschapsvorming uit het oog verloren. En dat is net de ironie. Terwijl deze elite zich afzet van identiteit, zet ze zich ook af van het neoliberale gedachtegoed terwijl een sterk gevoel van ‘wij’, de gemeenschap, een tegengif kan vormen tegen het hyperindividualisme.

Nadien kon er in de tentoonstellingsruimte geproefd worden van het exclusieve ICEC-bier. De rondreizende tentoonstelling zelf was eigenlijk niet veel soeps. Maar een Catalaanse prent is me bijgebleven. Het toont een plan van een stembus die bij elkaar geknutseld moet worden als een IKEA-pakket. Het had de toepasselijke naam: ‘Demokrät’. Het is misschien wel de samenvatting van de avond: het recht op zelfbeschikking zal met veel geduld en nadenken moeten worden bereikt. De elementen liggen klaar. Nu rest nog het opbouwen.

Foto: (c) Vlaamse Volksbeweging

Ferran Armengol-Ferrer

Zelfbeschikking: een recht, een verplichting en een uitgelezen kans