De recente moordaanslag op schrijver Salman Rushdie zet de tegenstelling weer op scherp tussen het Westerse universum van ironie, relativiteit en satire enerzijds, en de islamwereld waar voor deze beschavingskenmerken nog steeds niet de minste plaats is. Beschavingskenmerken? Jawel. Gevoel voor humor is een perfect ijkpunt voor civilisatiegraad. Waar niet gelachen wordt, zelfspot onmogelijk is, mankeert reflexiviteit, het vermogen om zichzelf in de spiegel te kunnen zien. Anderzijds vallen humorloosheid en (collectieve) domheid perfect samen, zoals acteur John Cleese opmerkte naar aanleiding van woke-achtige censuurpogingen op zijn iconische serie Fawlty Towers.

In mijn boek daarover, ‘Terug naar Malpertus’, betoog ik dat satire een Europese uitvinding is, waarvan de oorsprong moet gezocht worden bij de Griekse komedieschrijvers zoals Aristophanes enerzijds, en de straatfilosofen à la Diogenes en Socrates anderzijds. Van deze laatste leren we wat ironie is, het fijne spel van tussen de regels lezen, althans door de bril van zijn leerling Plato want Socrates zelf zette geen letter op papier.

Religieus absolutisme

Originele Deense Mohammedcartoon, 2005.

Satire is de kunst van het spotten, via literaire of beeldmatige constructies. Ze ent zich op actuele situaties, uitspraken, teksten, met de bedoeling om via knipogen de waan van de ernst, vooral door de macht uitgestraald, te doorprikken. Satire ontluistert en sleept via de lach toehoorders en/of kijkers mee in een spel van de deconstructie.

De cartoon is de meest elementaire, beknopte vorm van satire. Een statement in één oogopslag. Al moet ook een cartoon gelezen worden, je moet de ‘muis’ in de tekening ontdekken. Er is daarbij altijd een element van provocatie, het uitdagen van de censuur. Cartoons die niet prikken, prikkelen niet. De fameuze Mohammedcartoons doken voor het eerst op in de Deense Jyllands-Posten van 30 september 2005. Ze vormden een repliek op de aanslagen van 11 september 2001, en veroorzaakten op hun beurt een enorm tumult vanwege de moslimwereld, eerst in Denemarken zelf, daarna internationaal. Dat was het sein voor het Franse satirische magazine Charlie Hebdo om een jaar later dezelfde cartoons met passende teksten te publiceren. Het idee en de boodschap waren duidelijk: net daar waar censuur wordt uitgeoefend en geweld dreigt, moet satire de controverse uitlokken en de taboes doorbreken.

Wat uiteraard weerom een reactie uitlokte, en ditmaal waren de kantoren van Charlie Hebdo in Parijs het mikpunt. We zitten wel degelijk in een cultuuroorlog, uitgevochten tussen de pen en het mes. In 2012 dook de profeet weer op in Charlie, maar ditmaal in zijn blootje, de geslachtsdelen zichtbaar, met het onderschrift ‘Une étoile est née’, verwijzend naar het sterretje dat zijn kont bedekt. Het is het tonen van deze cartoon in de klas die leraar Samuel Paty later fataal zou worden: hij werd op straat geëxecuteerd.

De naakte aap

Paty koos bewust deze spotprent, want er schuilt wel degelijk een filosofie achter, het is veel meer dan zomaar een karikatuur. Door de profeet naakt te tonen, wordt hij vermenselijkt en zelfs verdierlijkt. Pure blasfemie, maar sinds Darwin weten we dat we allemaal geëvolueerde apen zijn, mét apenstreken.

Daar ligt het echte kalf gebonden: de naakte profeet wordt als mens, erger nog, als dier afgebeeld, of misschien zelfs een hond die zijn gevoeg doet (men weet dat Diogenes het ‘kynisme’ beoefende, hij leefde als een straathond). In die zin is de fameuze cartoon helemaal niet beledigend of aanstootgevend, maar integendeel verbindend: we zijn allemaal mensapen ondereen, aanstellerige clowns die metafysische alibi’s verzinnen om hun behoefte aan eten, drank en seks te camoufleren. Het staat ons ook toe van met het Apekot te lachen, zoals Vuile Mong in 1974 al deed.

Niet te verbazen dat moslims de evolutieleer uit het leerplan willen schrappen. Dat ook de profeet een anus had, is daarbij een onverdraaglijke gedachte. Dat de islam hét gedroomde mikpunt was van de Charlie-satire, ligt echter aan de moslims zelf, en in tweede instantie natuurlijk aan de politieke correctheid van onze samenleving en politici, die woorden als ‘islamofobie’ verzinnen om personen te stigmatiseren -en zelfs te criminaliseren- die zich kritisch uitlaten over de totalitaire ambities van de Europese islam.

Ooit, in 1968, was links de vaandeldrager van de vrij/vranke expressie en de stoute humor: de Charlie-fans zaten vooral daar. Snel veranderde dit, raakte Charlie Hebdo geïsoleerd, en sloeg links om naar het welbekende, door de media gehandhaafde ontkenningsgedrag, dat tot de wokeness en de cancelcultuur leidde. Vandaag zijn de verdedigers van de vrije meningsuiting en de stoute satire vooral bij rechts te vinden. Het kan verkeren.

Onderbroekenhumor

Fien Germijns

Helaas hakt men daar regelmatig met de botte bijl, en wordt de toog- en onderbroekhumor de norm. Wanneer ene Fien Germijns, de mij voorheen onbekende presentatrice van het VRT-kwisje ‘Switch’, in een vraag volgende beschouwing verwerkt: ‘Je hebt natuurlijk altijd uitzonderingen, zoals Tom Van Grieken of Dries Van Langenhove, maar de meeste politici zijn ook maar mensen’, dan hebben zelfs de betrokkenen geen zin om erop te reageren. Begin daar eens aan, er staat wat anders op het vuur.

Gefundenes Fressen dus voor tScheldt, dat het al in de titel over een ‘hangbuikzwijn’ heeft, doelend op Germijns, en heel de column ook blijft hangen aan die fysieke gelijkenis op lagere-school-niveau. De beloofde onthulling over politieke connecties komt er niet, we moeten blijven lachen met de Rubensiaanse vormen van de presentatrice, en dat VRT-CEO Frederik Delaplace daar op kickt. Kietel mij eens.

Dat vind ik zo jammer: zelfverklaarde satirische blaadjes die blijven steken in zattekullenpraat, en de tegenstanders eigenlijk gemakkelijke argumenten geven voor de stelling dat links met recht en reden de media monopoliseert. Pure lol voor Fien Germijns dat het Antwerps rioolkrantje zijn naam eer aandoet: het provoceert helemaal niet, het is schieten met losse flodders. Overigens zie ik de sneer van Germijns zelf als een kwinkslag met een geurtje, lach er eens mee, komaan. Het brein achter tScheldt, ‘communicatiestrateeg’ Gert Van Mol, ooit bij de CD&V buiten gegooid omdat de door hem gegenereerde nieuwe Facebookvolgers van de partij uit Indische clickfarms bleken te komen, is niet subtiel genoeg om dat te snappen. Van Mol is ook de man die lieden, die iets kritisch over hem schrijven, bestookt met gepeperde facturen voor ‘portretrecht’ als ze zijn smoel afbeelden. Je hebt gevoel voor humor of je hebt het niet.

Ik heb tScheldt verdedigd toen het n.a.v. de Zelfa Madhloum-affaire werd beschuldigd van ‘aanzetten tot haat’, en zal dat blijven doen. Maar Vlaanderen snakt naar een Charlie, politiek incorrecte satire met allure, scherpe pennen in vitriool gedoopt, waar de macht zich echt aan ergert. We hebben ooit, in een ver verleden, het meesterlijke Reinaert-epos gecreëerd, laat dat de norm blijven. Toogpraat dient voor aan de toog, van journalistiek en polemiek verwacht ik iets anders.

Vanaf september zet Johan Sanctorum zijn lezingenreeks over ‘humor en satire in woketijden’ i.s.m. Doorbraak verder. Info en boeking hier.

Fien Germijns

Satire als wapen: graag geen losse flodders