Ruim 800 jaar nadat de Vlaamse graaf Filips van de Elzas richting Jeruzalem reisde, zijn de kruistochten opnieuw even brandend actueel in Gent. Het Gravensteen wordt er deze eindejaarperiode omgetoverd tot een ‘Oosters Winterwonderkasteel’. Het bijhorende campagnebeeld en de zoektocht voor kinderen naar ‘schatten die de kruisvaarders meebrachten’ — omschreven door UGent-historicus Jan Dumolyn als stereotiep ‘oriëntalisme’ en ‘licht racistisch’ — zorgen voor controverse. (Zie onder andere Gent stuurt bij na heisa over “romantisering van kruistochten” tijdens winterevenement en Rel over ‘verheerlijking van kruistochten’ in Gravensteen: “En dat in de stad die zichzelf voorloper van de dekolonisatie noemt”.)

Lokale dekolonisering

Geconfronteerd met de kritiek gaf het stadsbestuur — bekommerd om zijn imago als voortrekker op vlak van ‘lokale dekolonisering’ — al snel opdracht aan zijn stedelijk agentschap Historische Huizen om bij te sturen. Resultaat is ze de schatten vervangen hebben door ‘nieuwigheden meegebracht door handelaars’. Een link naar extra historische duiding over de kruistochten moet ook een en ander in de juiste context plaatsen (zie Waarom de kruistochten?).

Dat de meegebrachte schatten vragen doen rijzen, daar kan ik nog in komen. Die waren vaak genoeg het resultaat van brutale plunderingen in oorlogsomstandigheden. Wrang om die zonder meer te associëren met een spel voor kinderen. Maar dat men het elegante beeld van een bebaarde man met tulband van fotograaf Abuli Munavary als problematisch ervaart, gaat mijn pet alvast te boven. De foto kan je gewoon zien als een hedendaagse interpretatie van hoe mensen uit de regio Syrië-Palestina vaak geportretteerd werden in zowel westerse als oosterse middeleeuwse miniaturen. Wat is daar mis mee?

Eenzijdig en stereotiep

Erger is dat de nieuwe teksten niet voor nuance zorgen, maar integendeel nieuwe stereotypes lanceren. De heldhaftige ridders die beladen met schatten terugkeerden uit het Oosten zijn ingeruild voor een stel botte vechtjassen belust op bezit en macht. De fundamentele rol van paus en Kerk worden gepresenteerd als louter bijzaak. ‘De belofte van de paus dat hun zoektocht naar dominantie en verrijking, netwerken en oorlogsvoering, beloond wordt met een plekje in de hemel, kan het vuur alleen maar aanwakkeren.’ Dat laatste is ronduit de wereld op zijn kop.

Dat religieuze motieven — o.a. het helpen van door de islamitische expansie onder de voet gelopen oosterse en Byzantijnse medechristenen — voor veel kruisvaarders een doorslaggevende factor waren om naar het Oosten te trekken, blijft onvermeld. Dat veel deelnemers zich net verarmden of zich in de schulden staken door naar het Oosten te trekken, blijft onvermeld. Dat deelname aan zo’n expeditie bijzonder risicovol was, blijft onvermeld. Velen — graaf Filips incluis — vonden er de dood in de strijd of door ziekte en ontbering. De lange afwezigheid van huis leidde sowieso vaak tot nefaste politieke instabiliteit aan het thuisfront. Veel materiële voordelen bood een kruistocht meestal niet.

Religieuze en culturele betekenis

Dat de geestelijkheid in de communicatie volledig buiten beeld blijft in het verhaal over interculturele uitwisseling — ten voordele van meer neutraal geachte handelaars — is misschien eveneens een illustratie van het politiek correcte beeld dat men nu van de weeromstuit wil ophangen.

Nochtans speelden clerici een cruciale rol, zeker op vlak van intellectuele uitwisseling. Het Oosten was een van de plekken waar de westerse clerici-geleerden via Arabische vertalingen de geschriften van Aristoteles en andere Griekse filosofen herontdekten. Die hernieuwde kennismaking met de antieke wetenschap zou Europa een enorme intellectuele boost geven richting de renaissance.

Genuanceerder beeld

De kruistochten waren een complex historisch gebeuren. Geweld, bloedbaden en intolerantie waren legio, maar die te betreuren fenomenen kwamen evengoed voor tussen christenen of tussen moslims onderling. Kruisvaarders en moslims konden bij momenten ook bondgenoten zijn tegen andere christenen of moslims (of een gemeenschappelijke vijand zoals de Mongoolse kans).

In zijn memoires beschreef de Syrische dichter en edelman Usâma ibn Munqidh een aantal tempeliers als zijn vrienden. Een hele reeks westerse romances en kronieken portretteren de befaamde sultan Salah ad-Din op een voor die tijd opvallend positieve manier. En zo kunnen we een hele boekenkast vol doorgaan.

Samengevat zijn we vandaag noch gebaat bij verouderde oriëntaliserende of romantische voorstellingen, noch met nieuwe politiek correcte visies die even simplistisch zijn. Misschien moet Historische Huizen maar eens een volledige tentoonstelling aan het thema wijden.

Filips van de Elzas

De kruistochten in het Gravensteen