Of de DDR al dan niet een ‘Unrechtsstaat’ was? De discussie hierover is in Duitsland nog altijd niet afgesloten. Voor Manfred Wilke (1941-2022) viel er daarover niet veel te discuteren, wel veel te analyseren.

De gepromoveerde socioloog, die op vrijdag 22 april 2022 in zijn 81ste levensjaar overleed, besteedde het grootste deel van zijn academische carrière – als professor aan de Freie Universität Berlin en later de Fachhochschule für Wirtschaft in West-Berlijn – aan onderzoek naar het karakter en de werking van de ‘SED-staat’ (zoals hij de DDR als gedomineerd door de Sozialistische Einheitspartei Deutschlands, de marxistisch-leninistische SED, omschreef). Als jonge man engageerde hij zich in het West-Berlijn van de jaren ’60 bij de nieuw-linkse Sozialistischer Deutscher Studentenbund (SDS) om op rijpere leeftijd over te stappen naar de sociaaldemocratische SPD en tenslotte een politieke heimat bij de christendemocraten van de CDU te vinden.

Lastige protestzanger

Zijn interesse voor het reilen en zeilen van de ‘andere’ Duitse staat vloeide voor uit persoonlijke contacten – sinds de jaren ’70 – met oppositionele krachten, niet alleen uit de DDR, maar ook uit Polen en Tsjechoslowakije. In november 1976 werd de politiek-culturele scene in Duitsland opgeschrikt door de ‘Ausbürgerung’ van Wolf Biermann.

De DDR-autoriteiten ontnamen de ‘lastige’ Oost-Duitse protestzanger het staatsburgerschap zodat hij na een concerttournee in West-Duitsland niet meer naar huis kon terugkeren. Tegelijk arresteerden ze de Oost-Duitse schrijver Jürgen Fuchs die tegen die maatregel had geprotesteerd. Voor Wilke was dit alles de aanleiding om samen met de bekende advocaat (en latere SPD-politicus) Otto Schily het ‘Schutzkomitee (Beschermcomité) Freiheit und Sozialismus’ op te richten dat zich inzette voor de vrijlating van gevangen Oost-Duitse auteurs.

Ter dood veroordeeld

Wilke was het ook die de beroemde dissidente DDR-professor Robert Havemann (1910-1982) een stem verleende in het Westen. Havemann stond als communist al in het verzet ten tijde van het Derde Rijk. Hij was toen door het nationaalsocialistische Volksgerichtshof wegens hoogverraad ter dood veroordeeld, maar de voltrekking van het vonnis werd uitgesteld omdat hij als chemicus een waardevolle bijdrage kon leveren aan de oorlogsindustrie.

Ook in de DDR verzette Havemann zich vanuit zijn geloof in een beter socialisme tegen de dictatuur van de SED. Dat leverde hem huisarrest op. Wilke interviewde Havemann in zijn woning in Grünheide (een dorp aan de rand van Oost-Berlijn) en zond het gesprek in 1978 op de West-Duitse radio uit. Daarna publiceerde hij Havemanns antwoorden in het boek Ein deutscher Kommunist. Rückblicke und Perspektiven aus der Isolation (Uitgeverij Rowohlt, 1978).

Communistische dictatuur

Omwille van zijn solidariteitscampagnes voor DDR-oppositionelen en de publicatie van dat boek kreeg Wilke een ‘Einreiseverbot’: de DDR liet hem het land niet meer in. Toch bleef Wilke zich onverdroten wijden aan de studie van de communistische dictatuur zoals ze belichaamd werd door de SED. Daarvan getuigen talloze boeken en artikels en lidmaatschappen van allerlei commissies en organisaties die zich bezig houden met de ‘verwerking’ van het DDR-verleden.

Wilke zette ook zijn schouders onder de Stiftung Berliner Mauer, de stichting die de resten van de Berlijnse Muur tot een beklijvend herdenkingspark omgevormd heeft, de Gedenkstätte Berliner Mauer in de Bernauer Straße. De DDR-expert Wilke goot zijn wetenschappelijke kennis van de geschiedenis van de Berlijnse Muur om in het lijvige boek Der Weg zur Mauer. Stationen der Teilungsgeschichte (2011). Daarnaast gaf hij ook wetenschappelijk advies aan Florian Henckel von Donnersmarck, de regisseur van de beroemde speelfilm Das Leben der Anderen (2006) over een toneelschrijver die door de Stasi, de spionagedienst van de DDR, wordt afgeluisterd. Wilke gaf samen met de DDR-expert Ulricht Mählert het gezaghebbende Jahrbuch für Kommunismusforschung (Metropol Verlag) uit.

Weinig wetenschappers bezaten zo een inzicht in de mechanismen van het communistische machtsapparaat als Wilke. De internationale gemeenschap van communisme-vorsers verliest met hem dan ook een van haar meest prominente vertegenwoordigers.

Florian Henckel von Donnersmarck

Manfred Wilke boorde geestelijke gaten in de Berlijnse Muur