Ik zit in een koffiebar te schrijven en kijk rondom mij. Ik zie jongeren eindeloos scrollen op hun smartphone, de Airpods in de oren – God verhoede dat ze met elkaar converseren – en de Starbucks koffie in de hand. Ze swipen zich een weg naar een date voor één nacht. Welke maaltijd te laten leveren is de moeilijkste existentiële keuze van de dag. Toch zijn we collectief onbevredigd en is het bon ton om te denken dat werkelijk álles ons toekomt.

Er bekruipt mij een gevoel van ondankbaarheid waarvan we de besmettingsgraad maar niet onder controle krijgen.

Aristoteles

We gaan de gebeurtenissen niet meer tegemoet, ze worden ons gebracht, via schermen. De Franse filosoof Alain Finkielkraut spreekt over het in-de-wereld-zijn dat plaats maakt voor een voor-het-scherm-zijn. Het is een visuele vreetpartij. We zijn overvoed, afgestompt. Nooit was het onmiddellijke zo tegenwoordig. Op elk moment biedt de smartphone ons een verleidelijke kladderadatsch aan ‘informatie’. We leven in een constante opinieoorlog. Het internet voedt onze identiteit, het is een meningenfabriek die onder druk van echokamers en filterbubbels afbreuk doet aan solidariteit en inlevingsgevoel.

Mijn gedachten dwalen af naar Aristoteles voor wie vrije tijd een gemeenschap stichtende beleving was. Mensen worden vrienden door in elkaars ruimte te vertoeven, zowel verbaal als non-verbaal. Zelfkennis en -bewustzijn is namelijk het resultaat van de focus op de Ander. De Ander als spiegel. Achter een scherm is de Ander dan wel vrij in zijn ruimte, maar niet in de mijne.

FOMO

Ik hoor twee vriendinnen praten over hun volgende citytrip, die dankzij de lagekostenluchtvaartmaatschappijen goedkoper is dan hun gescheurde jeans. De ongekende verplaatsingsmogelijkheden zijn meer last dan lust. Ze maken de vruchtbare confrontatie met jezelf des te moeilijker. Het escapisme is té verleidelijk. Fear Of Missing Out (FOMO), weet je wel. Ontheemding boven de heimat. Ze maken zichzelf wijs dat ze op zo’n reis zichzelf zullen tegenkomen, maar vaak is het niet meer dan een op zichzelf betrokken hedonisme. Reizen, niet als onthaasting, maar als zelfprofilering. We móéten op zoek naar authentieke ervaringen. Niet te authentiek, want als niemand ze kent kan je er ook niet mee uitpakken. Alles is binnen handbereik, niet?

De Franse historicus François Furet sakkerde in de vorige eeuw al over ‘het eindeloze vermogen om kinderen voort te brengen die het maatschappelijk en politieke stelsel waarin ze zijn geboren verafschuwen, de lucht die ze inademen vervloeken terwijl ze daarvan leven en geen ander hebben gekend.’ Hoe kan het ook anders? Onheilsprofeten van alle slag – groen, links, rechts – indoctrineren ons met het riedeltje dat we de eerste generatie zijn die het slechter zal hebben dan de vorige. Populisten surfen mee op deze sentimentgolven. Cynisme, niet langer als stijlfiguur, maar als levenshouding.

Identiteitspolitiek

Naast het alles-komt-mij-toe-virus beleven we de opkomst van het ‘ietsisme’: activisme als zingeving. De smartphone als strijdmiddel en de sociale media als modern wapenschild. Het start vanuit de motivatie om goed te doen en verandert al snel in de motivatie om zichzelf vooral een deugdgevoel te geven. Denk cancel culture, denk cultuurrelativisme, denk het schaven aan het onderscheid der seksen – ofschoon ideologie niks kan veranderen aan biologische imperatieven.

In 2014 lanceerde de Black Lives Matter-beweging de uitdrukking ‘stay woke’ om alert te blijven voor raciale ongelijkheid. In progressieve kringen is ‘wokeness’ echter niets minder dan een keurmerk om iemands betrokkenheid te meten. Au fond is het pretentieus doen over hoeveel je geeft om een sociale kwestie. Het is de salonfähige variant van politieke correctheid, die andere flitspaal van de vrije meningsuiting. Het roept herinneringen op aan hoe de Italiaanse filmregisseur en schrijver Pier Paolo Pasolini Mei 68 omschreef: ‘Het zijn kinderen van de bourgeoisie die met stenen gooien naar politieagenten, de kinderen van arbeiders’. Mei 68 stond voor ‘il est interdit d’interdire’, ‘wokeness’ staat voorlopig vooral voor ‘sois belle et tais-toi’.

Feiten geven niet om gevoelens

Onze tijd is een episode die komt na een periode die volmaakt werd geacht. Een tijdvak dat zijn verlangens heeft bevredigd, heeft niets meer te begeren. Daardoor is het uit zijn perken getreden. Ons leven is naar de mogelijkheden altijd groter dan het werkelijk leven. Het levensniveau ligt hoger dan ooit. Onze Gini-coëfficiënt bedraagt 0,26 – hoe dichter bij nul hoe gelijker de inkomensverdeling – waarmee België tot de minst ongelijke landen van Europa behoort. Wereldwijd staat de extreme armoede op een dieptepunt. België behoort tot de zes landen ter wereld waar vrouwen en mannen helemaal gelijk zijn. In de ranking van de holebirechten prijken we op de tweede plaats. Er is geen sprake meer van sluikbranden en het storten van fabrieksafval in waterwegen. Iemand nog iets gehoord over zure regen?

Kijkt men echter vooruit, dan is er alle reden te vrezen dat onze levensstandaard niet op die hoogte blijft – om de klimaatuitdaging, het koopkrachtverlies en het migratievraagstuk maar niet te noemen. We zijn het verleerd om met die onzekerheid te leven – getuige de corona-angstpsychose. Maar ook tijdens de Belle Epoque wist niemand hoe de toekomst eruit zou zien. Er werd gewag gemaakt van dalende vruchtbaarheidscijfers in Europa en de ‘lagere’ klassen zouden de ‘beschaafde’ blanken getalsmatig verdringen. De omvang van de steden explodeerde en massaproductie kreeg het dagelijks leven in haar greep.

Hamlet

Permanente ontevredenheid behoort tot de toestand van de mens. ‘Hoe dof, vervelend, stom en nutteloos lijkt mij al dit gescharrel van de wereld!’, schreeuwde Hamlet. De zin van het leven in een onzinnige wereld, weet je wel.

Populisten winnen omdat wij niks anders kennen dan welvaart en ongebreidelde vooruitgang. Wij kennen alleen negatieve vrijheid. Net zoals duisternis een gebrek is aan licht en stilte een gebrek is aan geluid. Er is geen contrast.

François Furet

Ondankbaarheid