Nelson Mandela evolueerde van staalharde verzetstrijder die geweld als een legitiem middel zag tot de verzoener die voor de radicale vleugel van zijn partij ANC veel te ver ging in het tegemoetkomen aan de blanken. Toen hij in 1995 als president in Johannesburg de wereldbeker uitreikte aan de kapitein van de nationale rugbyploeg, Francois Pienaar, reageerde de haast allemaal blanke supporters op de tribunes razend enthousiast. Voor radicale ANC’ers leek die symbolische geste zowat op hoogverraad want de Springboks, de naam van de nationale Zuid-Afrikaanse rugbyploeg, stond voor hen symbool voor het apartheidsregime.

Desmond Tutu, aartsbisschop en jarenlange vriend van Mandela, noemde de oprichting van de Waarheids- en Verzoeningscommissie als diens grootste prestatie. Het zou veel ellende bespaard hebben in België als er hier na de Tweede Wereldoorlog iets soortgelijks had bestaan. In ruil voor openheid werd mildheid beloofd. Algemeen wordt aangenomen dat de overgang van de apartheid naar het zwarte meerderheidsregime daardoor niet uitdraaide op een jarenlange burgeroorlog. De overgang verliep niet zonder bloedvergieten maar een grote confrontatie kon worden vermeden.

Apartheid ontmanteld

Niet alleen Mandela maakte een grote persoonlijke evolutie door, dat gold ook voor Frederik Willem De Klerk (°1936). Die werkte als (laatste) blanke president van het land met Mandela het akkoord van de regimewissel uit. De Klerk kan zowat de Gorbatsjov van Zuid-Afrika genoemd worden maar in de eerste helft van zijn politieke leven stond hij bekend als zeer behoudsgezind. Hij evolueerde gaandeweg naar de Verligte vleugel van de Nasionale Party en kon in 1989 partijleider en later dat jaar president worden in navolging van PW Botha. Hij zorgde voor een onmiddellijke ommekeer. De Klerk gaf meteen een toespraak waarin hij de overgang aankondigde naar een ontmanteling van de apartheid. In 1990 liet hij Mandela vrij, hief het verbod op het ANC op en begon met de afschaffing van de apartheidswetten.

In 1994 werd hij vicepremier in de nieuwe regering onder Mandela maar bleef dat slechts tot 1996. Samen wonnen ze ook de Nobelprijs voor de Vrede. Net als Mandela moest De Klerk zijn radicalere achterban in toom proberen te houden. Hij hield een referendum onder de blanke bevolking met de vraag of hij het onderhandelingsproces mocht voortzetten. Een grote meerderheid steunde hem maar van het beloofde tweede referendum, dat het eindresultaat zou mogen beoordelen, kwam niets in huis. Vele blanke kiezers namen hem dat bijzonder kwalijk en spraken van ‘verraad’.

Tussen Mandela en De Klerk klikte het niet meteen. Oorspronkelijk had hun samenwerking alles van een verstandshuwelijk, waarbij ze elkaar soms zelfs wederzijds van onbetrouwbaarheid beschuldigden. Later zouden ze bevriend geraken en De Klerk vertelde in interviews dat hij respect had gekregen voor de ‘verzoener’ en hem beschouwde als ‘de grootste politicus die Zuid-Afrika ooit had gekend’. Daar zullen latere historici wellicht strenger over oordelen, want de politicus/beleidsvoerder Mandela kan niet op zo veel successen bogen. Het is de visionaire en overtuigingskrachtige leider/voorganger die de geschiedenis zal ingaan. De Klerk krijgt in de geschiedenisboeken zeker geen evenwaardig hoofdstuk toebedeeld maar zijn rol was toch zonder discussie bepalend.

Soevereiniteit in eigen kring

De Klerk sprak recent nog zijn vrees uit voor radicalisering in het land. Hij is steeds mild gebleven voor het nieuwe Zuid-Afrika dat hij mee op de sporen zette maar de ernstige moeilijkheden waar het land mee kampt, kunnen voor verdere verwijdering tussen de bevolkingsgroepen zorgen. Het geweld in sommige steden is letterlijk moordend. De economische ongelijkheid voedt veel zwart ongenoegen. Het fenomeen van de plaasmoorde, in onze media erg onderbelicht, maakt de blanken dan weer heel angstig.

Vandaar dat de scherpste kritiek op De Klerk aan blanke zijde luidt dat hij met de apartheid ook het idee van zelfbestuur voor de diverse bevolkingsgroepen heeft verlaten. Nelson Mandela stond voor het ene Zuid-Afrika en was in die zin zonder twijfel een Zuid-Afrikaanse (staats)nationalist. De apartheid zoals die in de praktijk werd gebracht, maakte elke vorm van gescheiden ontwikkeling verdacht en zelfs onverteerbaar voor de zwarte meerderheid. Het idee alleen al was door het beleid te zeer bezoedeld geworden om nog kans te maken.

Dat De Klerk op dat punt overstag ging, botste ook heel erg met zijn eigen verleden. Hij (Le Clercq) stamde af van Hugenoten, Franse protestanten, en groeide op in een streng Calvinistische familie. Zijn vader was minister voor de Nasionale Party, de aangetrouwde nonkel Johannes Gerardus Strijdom president van het land. In die Nederduits Gereformeerde Kerk groeide het idee van segregatie, politiek vertaald als apartheid. Er loopt een directe band tussen het segregatie-idee van de Afrikaner calvinisten en de theorie van de ‘soevereiniteit in eigen kring’ dat ontwikkeld werd door de Nederlandse Anti-Revolutionair Abraham Kuyper. Er is zelfs een koppeling te leggen tussen de thuislandenpolitiek – waarbij de zwarte bevolkingsgroepen eigen, aparte landen zouden bewonen – en het fenomeen van de verzuiling zoals Nederland en Vlaanderen dat kenden en deels nog kennen. De Klerk vertelde rond de eeuwwissel voor CNN nog dat het idee van de thuislanden niet zonder verdienste was, namelijk ‘gescheiden maar gelijkwaardig’. Dat de praktijk ‘gescheiden’ was, daarover is iedereen het eens, dat de thuislanden in de feiten ‘gelijkwaardig’ waren, daarvan kon de meerderheid alvast niet overtuigd worden.

Hoe dan ook, die CNN-uitspraak viel 18 jaar na de stichting van het nieuw Zuid-Afrika en De Klerk was toen al lang geen politicus meer.

<Vindt u dit artikel informatief? Misschien is het dan ook een goed idee om ons te steunen. Klik hier.>

Francois Pienaar

Gorbatsjov van de Kaap