Het wordt steeds moeilijker om de gevolgen van de klimaatverandering te ontkennen. Toch lijkt de mens als soort (voorlopig) amper in staat tot krachtige actie. Koen Tanghe onderzoekt de beperkingen van onze geestelijke software om met bedreigingen zoals klimaatverandering om te gaan.

Klimaat: dit is nog maar het begin

Het zijn alweer kwaaie dagen voor het klimaat en de klimaatzaak. Een zomer met ongeziene hittegolven en hitterecords werd opgevolgd door de warmste oktober ooit gemeten. In onze contreien gedraagt het weer zich momenteel misschien vrij normaal, maar elders doet het dat allesbehalve. Daarbij denk ik in het bijzonder aan de bijna ongeziene watersnood in Venetië en in het oosten van Afrika, aan extreme droogtes in andere delen van Afrika en aan de zware bosbranden in Australië en California; mede veroorzaakt door wat daar ‘extreem brandweer’ heet, met name zeer droge lucht en sterke winden.

En dan te bedenken dat de echte klimaatmiserie eigenlijk nog moet beginnen. Wat we nu meemaken zijn niet meer dan schamele borrelhapjes voor een zevengangendiner. Een coalitie van het UN Environment Programme en verschillende onderzoeksgroepen liet vorige week weten dat de wereld op weg is om in 2030 maar liefst 120% meer kolen, gas en olie te produceren dan mag om de temperatuurstijging te beperken tot een veilige 1,5 graden Celcius. O ja, en het klimaatakkoord van Parijs dat moest dienen om onder die 1,5 graden Celcius te blijven zal, volgens nog een andere VN-studie, bijlange na niet volstaan. We zijn, onder dat akkoord, eerder op weg richting een catastrofale 3 à 4 graden Celcius.

De VN herhaalde onlangs ook dat de klimaatinspanningen moeten vervijfvoudigen, willen we onder de 1,5 graden Celcius blijven. Bovendien waarschuwden een aantal wetenschappers deze week in het wetenschappelijk toptijdschrift Nature nog maar eens dat we afstevenen op een wereldwijde klimaatramp: meer dan de helft van de kantelpunten die kunnen leiden tot een escalerende en rampzalige opwarming, zijn al geactiveerd.

Verloren Tuin van Eden

In januari dit jaar stelde Sir David Attenborough in zijn speech voor het World Economic Forum in Davos nogal voorbarig dat de Tuin van Eden al achter ons ligt. Daarmee verwees hij onder meer naar het Holoceen klimaat dat ons de jongste 12.000 jaar de nodige stabiliteit bood voor de uitbouw van landbouw en op landbouw gestoelde beschavingen. Al voegde hij er wel aan toe dat hij ervan overtuigd was dat volkeren ondernemingen en overheden zullen toelaten om actie te ondernemen, eens ze begrijpen wat er op het spel staat. Dat valt nog te bezien. In Australië heerst er momenteel bijvoorbeeld een hysterisch debat over de oorzaak van de bosbranden. Het recente Vlaamse regeerakkoord is allesbehalve ambitieus op het vlak van het klimaat. En in de Verenigde Staten zette president Trump onlangs zelfs de exit uit het klimaatakkoord van Parijs in gang (al zal die exit misschien tijdig ingehaald worden door zijn eigen exit).

Volgens de befaamde maar ook bekritiseerde want weinig empirisch onderbouwde rouwverwerkingstheorie van Elisabeth Kübler-Ross wordt een verlies verwerkt in vijf fasen. Ontkenning wordt gevolgd door protest en boosheid, onderhandelen, depressie en aanvaarding. Momenteel lijken veel mensen, inzake het trage maar gestage verlies van ons relatief stabiele en gematigde klimaat, nog altijd in de fase van ontkenning te zitten. Al moet er wel meteen aan toegevoegd worden dat de aard van de ontkenning aan het opschuiven is: de dagen dat zelfs weermannen betwijfelden of er wel sprake is van opwarming, liggen definitief achter ons. Het ontkennen uit zich momenteel veeleer in het betwijfelen dat mensen verantwoordelijk zijn voor de opwarming of in een zware onderschatting van de ernst van het probleem.

Voorbij de ontkenning?

Wat die twijfel betreft, wordt vaak verwezen naar de geringe invloed die de mens heeft op de chemische samenstelling van de aardse atmosfeer: we zijn maar verantwoordelijk voor een derde van de CO2 in de atmosfeer en die CO2 maakt op haar beurt slechts 0,041 procent uit van de atmosfeer. Toch slaagt die geringe toename erin te verhinderen dat een significante hoeveelheid warmte weg sijpelt richting het koude universum. Zoals het leven in ons universum slechts mogelijk is doordat een aantal fysische constanten een zeer specifieke waarde hebben (het antropisch principe of de ‘fine-tuned’ kosmos), zo is ons relatief stabiel Holoceen klimaat ook het product van zeer fijn afgestelde parameters.

Ecomodernisten menen dan weer dat we ons moeten aanpassen aan het opwarmende klimaat of dat technologie soelaas zal bieden. Al te forse economische ingrepen zijn uit den boze wegens te pijnlijk en onhaalbaar. Daarbij wordt voorbijgegaan aan het feit dat het aardsysteem momenteel nog serieus tegenwerk biedt tegen de opwarming, maar straks het omgekeerde gaat doen en dat de economische gevolgen daarvan catastrofaal gaan zijn. Die economische consequenties worden momenteel zwaar onderschat en zouden er zelfs kunnen toe leiden dat de toekomstige technologische strijd tegen de opwarming onmogelijk wordt. Ook het afblokken van zonlicht is geen goede en veilige oplossing, zoals sommigen, niet gehinderd door enige technische kennis van zaken, hun volgelingen willen doen geloven. Laat staan dat het een fundamentele oplossing zou zijn. We zijn nog maar net begonnen met het onderzoeken hoe een en ander zou kunnen werken. Frank Keutsch, de Harvard professor die een van die experimenten leidt, vindt het vooruitzicht dat we op grote schaal zonlicht zouden blokkeren echter ronduit “angstaanjagend”. Het zal wellicht weerpatronen overhoop halen en grote droogtes veroorzaken, of zelfs de ozonlaag aantasten.

Technisch en economisch tegenoffensief

Het tragische is dat we, mits een massale en globale inspanning, nog altijd een pijnlijke en abrupte exit uit de Tuin van Eden kunnen afwenden. Ook al is de uitdaging gigantisch: we moeten zo snel mogelijk de CO2 in de lucht verlagen tot 350 ppm, een niveau dat we laatst haalden in 1990 (momenteel bedraagt het 410 ppm). De technologische innovaties die daarbij kunnen helpen, zijn nauwelijks bij te houden. Heliogen wil bijvoorbeeld zonneplantages bouwen die, met behulp van artificiële intelligentie, drie keer meer hitte produceren dan bestaande installaties. Op termijn zou het zodoende mogelijk moeten worden om waterstof te produceren voor allerhande voertuigen aan een commercieel haalbare prijs (ook in Leuven is men bezig met de productie van relatief goedkope groene waterstof). In Engeland bouwt een andere startup, Highview Power, de eerste van vijf installaties die groene energie kunnen opslaan voor lange tijd aan een ongezien lage kost.

Een veralgemeende en voldoende hoge belasting op de menselijke productie van broeikasgassen en in het bijzonder CO2 zou zonder meer wonderen kunnen verrichten bij de snelle doorbraak en verspreiding van dit soort technologieën. Het lijkt zelfs een conditio sine qua non voor de snelle en massale omwenteling die we nodig hebben. Helaas, en tot verbijstering van velen, zit ze nog altijd niet in de pijplijn. Een dergelijke collectieve en zeer ingrijpende ommekeer in ons gedrag is blijkbaar teveel gevraagd van de mens. In 1971 introduceerden Robert Fox en Lionel Tiger in hun populair boek The Imperial Animal het concept ‘biogrammar’ aan een breed publiek: genetisch gebaseerde programma’s die specifieke soorten voorbestemmen tot een specifiek gamma aan gedragingen.

In het geval van de mens zijn die programma’s zeer open, maar blijkbaar toch niet open genoeg om een nakende exit uit de Tuin van Eden te voorkomen. We kunnen wel massaal en direct ageren tegen een menselijke vijand die aan onze voordeur staat, ook al is dit vernietigend voor onze economie en welvaart, maar we zijn niet in staat tot een veel minder grote inspanning tegen een meer abstracte vijand die zeer geleidelijk en geniepig maar op langere termijn zeker niet minder vernietigend onze levens binnensluipt.

Ontwaken uit klimaatcoma?

Het is bijgevolg wachten tot de klimaatdisruptie zich, in de komende jaren en decennia, nog veel duidelijker en destructiever manifesteert dan nu. Het is misschien pas bij de tweede of derde gang van het hoger vernoemde zevengangendiner dat onze biogrammatica en de bijhorende psychologie ons zal toestaan om razendsnel de uiterst dure en complexe omslag te maken naar een broeikasgasarme economie. Daarbij zullen we allicht terzelfder tijd een beroep moeten doen op geo-engineering technieken. Hopelijk kan het experimentele en gevaarlijke reflecteren van zonlicht vermeden worden en zal de ongevaarlijke extractie van CO2 uit de lucht volstaan. Die laatste techniek moge dan misschien duur zijn, een recente studie vond wel dat de aarde genoeg vrije ruimte heeft om de 1,2 triljoen bomen te planten die nodig zijn om twee derde van de CO2 die de mens inmiddels in de atmosfeer gepompt heeft terug uit die atmosfeer te halen. Ook dit is echter geen wonderoplossing. Een volledige extractie van die CO2 zou bijvoorbeeld maar liefst 50 à 100 jaar duren omdat bomen nu eenmaal traag groeien. En om een idee te geven van de herculische inspanning die een en ander zal of zou vergen en welke weg we nog te gaan hebben: de aarde telt momenteel ongeveer 3 triljoen bomen en verliest voorlopig netto nog altijd een onwaarschijnlijke 10 biljoen bomen per jaar.

Frank Keutsch

Losgeslagen klimaat en onze falende biogrammatica