Mattias Desmet is klinisch psycholoog aan de Universiteit van Gent. Al sinds maart waarschuwt hij voor de nefaste consequenties van een lockdownbeleid. Voor hem zitten we in een periode van massavorming en beleven we een crisis van de wetenschap en haar verhouding tot de zingeving, eerder dan van een virus. ‘We kunnen beter kwetsbare mensen beschermen en de samenleving met enkele goed opgevolgde basismaatregelen hun gewone democratische vrijheden teruggeven.’

Begin oktober — dat heet een eeuwigheid — schoof Mattias Desmet bij aan tafel van De Nieuwe Wereld, een Nederlands duidingsprogramma op YouTube. Tezamen met de Nederlandse filosoof Ad Verbrugge schetst hij er een ontluisterend beeld van hoe er de voorbije maanden angstige massa’s zijn gevormd. Het internet kan het smaken: op minder dan een maand tijd is het gesprek meer dan 100 000 keer bekeken.

Ondertussen bevindt België zich in een tweede lockdown die die naam niet mag dragen. Once bitten, twice shy, zegt de Engelse volkswijsheid. Een fysiek gesprek in een technische wereld.

Christophe Degreef | Doorbraak.be

Mattias Desmet: ‘Een lockdown, dat is de uiterste consequentie van een bepaald aspect van de rede en de verlichting — het streven naar mechanistische zekerheid en controle van de wereld via rationale analyse. Daardoor is het een pervertering ervan.’

Alternatieve stemmen

De ziekenhuisbedden liggen vol. Dat is een meetkundige waarheid, maar ook haast een natuurwet waaraan niet getwijfeld mag worden. Het moet bewijzen hoe gevaarlijk het virus is. Terwijl de hoeveelheid ziekenhuisbedden en zorgkundig personeel natuurlijk in de eerste plaats het resultaat zijn van menselijk handelen. Beleid, met andere woorden.
Desmet: ‘Het probleem dat zich nu voordoet in ziekenhuizen, is complexer dan de simpele stelling dat de bedden vol dreigen te liggen door het coronavirus. Sinds ik opiniestukken schrijf over het fenomeen massavorming ten gevolge van het coronavirus, krijg ik regelmatig mails en telefoons van artsen die hun verhaal kwijt willen.’

‘Ze zijn bang om te spreken door wat er met infectieloog Jean-Luc Gala van Cliniques Saint-Luc in Brussel gebeurt. Hij ontkent de ziekte niet en pleit ervoor om verstandig mondmaskers te gebruiken. Maar hij heeft het lef om het virus minder erg dan de consensus te vinden. Gevolg: hij wordt door zijn eigen ziekenhuis tot de orde geroepen. En op de openbare omroep wordt hij afgemaakt door de minister van Volksgezondheid.’

‘Een gelijkaardig lot viel de artsen Frank Tussenbroek (UZ Brussel), Pascal Sacré (CH Charleroi) en professor Lieven Annemans te beurt. Ze werden publiekelijk terechtgewezen of zelfs ontslagen nadat ze zich kritisch uitlieten over de mainstreamversie van het coronaverhaal. Uiteindelijk gaat niemand wel varen bij een dergelijk uitschakelen van alternatieve stemmen.’

Te eenzijdig beeld

‘Qua oorzaken van de overbelasting van ziekenhuizen is het beeld dat geschetst wordt te eenzijdig. Er wordt bijvoorbeeld gemakkelijk vergeten dat het aantal ziekenhuisbedden de laatste decennia drastisch is afgebouwd. Terwijl terzelfdertijd de bevolking in België is gestegen. Evenals de typische westerse gezondheidsproblemen zoals diabetes, obesitas en hart- en vaatziekten. Het zijn precies die aandoeningen die tot hogere mortaliteit van het virus leiden. De voorbije jaren stuitten de ziekenhuizen tijdens het griepseizoen ook op hun limiet qua opnamecapaciteit en werden andere behandelingen ook uitgesteld.’

‘De urgentie-artsen waarmee ik sprak schetsen doorgaans een genuanceerd beeld omtrent verschillende types covid-19-patiënten. Een tiental procent van de ziekenhuisopnames betreft volgens hen mensen die lichte symptomen hebben. Zij gaan in de eerste plaats naar het ziekenhuis uit angst. Eigenlijk moeten die mensen daar dus niet zijn. Maar men krijgt ze vaak niet gemakkelijk de deur uit alvorens er een reeks testen gebeurd is.’

‘Dan zijn er 30 procent van de covidpositieven bij wie de symptomen wellicht door een infectie met een ander virus veroorzaakt worden. Virussen die eveneens een griepaal beeld geven. En je hebt dan nog 10 procent ouderen en eenzamen zonder echt sociaal vangnet. Die komen eigenlijk meer in het ziekenhuis terecht omdat ze niemand hebben die voor hen zorgt. Dat zijn allemaal schattingen die niet exact zijn, maar ze leveren ons wel een broodnodige nuancering van de steeds weer in de media herhaalde mantra “de ziekenhuizen liggen vol, het coronavirus is extreem gevaarlijk”. Toch blijft die mantra bepalen hoe we met de crisis omgaan.’

Artsen en professoren zijn bang

Er zijn ook epidemiologen van Belgische universiteiten die dat zeggen, maar die nu hun mond niet durven opendoen. Wat is er aan de hand met de medische en academische wereld?
‘Ook artsen en professoren zijn mensen, en zijn dus bang. In zoverre ze een kritische, afwijkende mening hebben, vrezen ze vaak dat het ziekenhuis of de universiteit waaraan ze verbonden zijn afstand van hen zal nemen als ze zich publiekelijk uitspreken. En dat dat invloed zal hebben op hun prestige en eventueel ook op hun levensonderhoud. Zo wordt de ruimte om te spreken kleiner. Je gaat tegenwoordig ofwel helemaal mee met het mainstreamverhaal, ofwel ben je een ontkenner.’

‘Laat het me duidelijk zeggen: de meeste artsen die mij contacteren ontkennen het virus niet, en zijn niet tegen goede maatregelen. Waarover er bij de “dissidenten” een eerder ruime consensus lijkt te bestaan, is dat de symptomen bij de ernstige gevallen zwaarder zijn dan die van griep, met typische longschade en cytokinestormen. Maar of de aantallen patiënten veel groter zijn dan tijdens een zware griepepidemie, dat is veel minder duidelijk.’

Sterven dóór of mét corona?

‘We kunnen het coronavirus dus niet zomaar afwegen tegenover griep om te wijzen op het gevaar van het coronavirus. Artsen beklemtonen dat er in de voorbije jaren tijdens een zware griepepidemie weinig longscans werden uitgevoerd, en dat er ook veel minder werd getest. We weten dus eigenlijk niet goed wat en hoe we moeten vergelijken. Wie vandaag een ziekenhuis binnenkomt, wordt getest op covid. Is hij positief, dan komt hij automatisch op de speciale afdeling terecht en wordt hij als covidpatiënt geregistreerd.’

‘Dat pakt men in Schotland tegenwoordig anders aan. Daar worden mensen niet langer als covidpatiënt geregistreerd als ze positief testen, maar wel als ze voor covid-19 behandeld moeten worden. Men komt er nu tot de conclusie dat ongeveer 15% procent van alle positieve testen echt behandeld moeten worden voor covid-19. De anderen zijn dus patiënten die eigenlijk voor een ander probleem naar het ziekenhuis komen, maar toevallig ook positief testen op covid-19. De eerlijkheid gebiedt me te zeggen dat dit aantal in België volgens artsen hoger is. Hier worden verhoudingsgewijs meer mensen voor covid-19 behandeld dan in Schotland.’

‘En dan is er nog het dilemma: sterft men dóór corona, of mét corona? Het Center of Disease Control in de Verenigde Staten heeft de telling opnieuw gedaan. Ze telden nu enkel de mensen die geen andere zware aandoeningen hadden, en bij wie het virus als primaire reden van overlijden kan beschouwd worden. Ze kwamen slechts aan 6% van het oorspronkelijke aantal overlijdens uit. Zowel het aantal covid-19-overlijdens als het aantal covid-19-ziekenhuisopnames is dus in grote mate een kwestie van consensus eerder dan een absoluut, objectief gegeven.’

Sterfte door lockdown

De oversterftecijfers voor België tonen in maart en april een piek, maar sindsdien zijn er alvast tot midden oktober niet meer doden. Herleidt dat deze epidemie tot haar ware proporties?
‘Het Brussels Instituut voor Statistiek geeft in een recent rapport zelfs aan dat er voor België globaal geen oversterfte is tussen juli 2019 en juni 2020. Dat de coronapiek van maart en april dus wordt uitgebalanceerd door ondersterfte voor en na deze periode. Dat is eigenlijk logisch als men in rekening brengt dat de gemiddelde coronadode in België 83 jaar oud was en aan meerdere andere aandoeningen leed. Dat zorgt normaal gezien dat de oversterfte snel gevolgd wordt door ondersterfte.’

‘En merk ook op: nogal wat wetenschappelijke studies waarschuwen dat er vanaf nu heel wat mensen zullen sterven door de lockdownmaatregelen zélf. Zelfs de VN en de WHO zijn zich daarvan bewust. Ze wijzen erop dat de lockdowns hongersnoden zullen teweegbrengen waardoor wellicht meer doden zullen vallen dan door het virus.’

Kwetsbare groepen afschermen

Concreet dan. De consequentie van geen lockdowns toelaten, is dat je tegen risicogroepen zegt: sorry, maar we gaan de samenleving niet voor jullie stilleggen.
‘Naar mijn persoonlijke mening — die natuurlijk ook in dialoog moet gebracht worden met andere meningen — is het beter om specifieke aandacht te besteden aan kwetsbare groepen. Tegelijkertijd kan de rest van de bevolking het leven verderzetten met enkele voor de hand liggende basismaatregelen, zoals goed ventileren, handen regelmatig wassen, enzoverder. Voorstanders van lockdowns merken vaak op dat het afzonderlijk beschermen van kwetsbare groepen niet realistisch is. Maar is het dan wel realistisch om een ganse bevolking gedurende maanden op te sluiten?’

Herd immunity

Is immuniteit voor de hele bevolking verwerven (‘herd immunity’) een optie voor u?
‘Eerst dit: de Zweedse immunoloog Anders Tegnell, het gezicht van het Zweedse coronabeleid, zegt dat wie herd immunity als optie verwerpt, ook geen vaccin moet willen. Een vaccin werkt immers volgens hetzelfde principe van het opbouwen van immuniteit. Dit is uiteindelijk ook een goede vraag: waarom zouden de slachtoffers van een lockdown minder wegen dan slachtoffers die er zouden kunnen vallen bij het opbouwen van groepsimmuniteit?’

‘Ik zeg daarom niet dat ik het virus zomaar ongestoord zijn gang zou laten gaan. Men kan kwetsbare groepen zichzelf leren beschermen. Dat is al een verregaande overheidsinterventie. Waar het mij om gaat, is dat de staat bezwaarlijk het recht heeft om gezonde mensen op te sluiten in hun huis. Dat is nooit gezien. Ik vergelijk deze ziekte niet met de griep — die vergelijking loopt altijd mank en er zijn elementen die aantonen dat covid voor bepaalde mensen erger is. Maar de overheid en de ziekenhuizen accepteren jaarlijks dat er flink wat zwakkeren en ouderen sterven aan de griep. Voor hen kondigen we geen lockdowns af omdat we bij hen wel aanvaarden dat er nu eenmaal ziektes zijn waaraan mensen kunnen sterven.’

Adempauze in rat race

‘De kern van het probleem is voor mij anders. Moderne mensen worstelen met de manier waarop de wereld in elkaar zit. Ze zijn “het” beu. Ze voelen vaak een aversie ten aanzien van hun werk. Vinden geen zin meer in het leven. Tijdens de eerste lockdown kon de middenklasse even ademhalen. De “rat race” was stilgelegd. Ze hadden tijd voor zichzelf en hun kinderen. Ze konden zich ontspannen. De maatschappij voor corona was een cocktail van ellende, burn-outs, consumentisme en algemene leegheid. Natuurlijk brengt zo’n lockdown dan bevrijding. Het gevolg is nu dat vele mensen na de lockdown ook niet meer terug naar vroeger willen. Dat mensen zich nu zonder veel protest opnieuw laten opsluiten, toont dat velen zachtgekookt zijn door het leven dat ze geleid hebben voor de coronacrisis.’

‘De snelheid waarmee dit lockdownverhaal zich in de geesten nestelt, baart me zorgen. Elke zingeving is verdwenen. Het is een puur materialistische beslissing die geen rekening houdt met het wezen van het mens-zijn. Het is al een tijdje zo dat men ons tijdvak vergelijkt met de jaren 1930. De maatschappelijke onrust en het onbehagen waren de laatste jaren duidelijk voelbaar.’

Gebrek aan zingeving

Daarmee zegt u: het antwoord op de coronacrisis is vooral een crisis waarin maatschappelijk onbehagen zich uitkristalliseert.
‘Het onbehagen als gevolg van het gebrek aan zingeving en teloorgang van geloofwaardige instanties. Klassieke media worstelen daarmee, net als universiteiten en alle grote instituten. Al in 2005 barstte in de wetenschappen bijvoorbeeld de replicatiecrisis los. Er werd vastgesteld dat er veel meer fraude, slordige wetenschap en fouten gebeurden dan men voor mogelijk hield. Diederik Stapel, hoogleraar psychologie aan de Universiteit Tilburg, werd erdoor ontslagen. Hij had op grote schaal gegevens van zijn onderzoek zelf gefabriceerd om bepaalde theorieën te kunnen blijven handhaven. Dat is de aberratie van één individu, zou u kunnen zeggen. De onderzoekscommissie die de universiteit had opgezet na het incident, bracht echter aan het licht dat er in Stapels ruimere onderzoeksomgeving bijzonder veel fouten en methodologische slordigheden voorkwamen in onderzoeken.’

‘Dat is niet alleen in Nederland zo, en ook niet alleen in de psychologie. Telkens na een crisisgeval stelt men vast dat het niet alleen individuen zijn die fouten maken, maar dat er iets schort aan het wetenschappelijke systeem. In 2005 publiceerde medisch statisticus John Ioannidis van de Amerikaanse Stanford-universiteit een paper met de veelzeggende titel Why most published research findings are false. Ook in deze covidcrisis heeft hij erop gewezen dat de voorspellingen over de ernst van het virus in veel gevallen overschat waren. Als een van de weinigen. Op vlak van informatie is de coronacrisis een verderzetting van de crisis in de wetenschappen, en haar verhouding tot de zingeving.’

Wat onkenbaar en onzegbaar blijft

Hoe ziet u die aartsmoeilijke verhouding tussen wetenschap en zingeving?
‘Volgens mij schept de wetenschap zelf genoeg ruimte om om te gaan met het onzegbare, het mystieke in het leven. In tegenstelling tot het mechanische denken op de mens en de coronacrisis, houdt de wetenschap van de twintigste eeuw ons voor dat het leven fundamenteel onzeker is, en dat we niet alles kunnen beheersen of bevatten. De bekende fysici van de 20e eeuw kwamen op een bepaald moment tot een soort godsbesef als gevolg van hun onderzoek.’

‘Zoals de fysicus Werner Heisenberg zou gezegd hebben: neem je één slok van het glas van de wetenschap, dan word je atheïst; drink je het hele glas leeg, dan vind je God op de bodem. Maar het betreft niet hetzelfde godsbesef als in een geïnstitutionaliseerde godsdienst. Ook de fysicus Max Planck sprak zich in zijn boeken herhaaldelijk in die richting uit. Net zoals zijn collega’s Niels Bohr en Erwin Schrödinger.’

‘Iedereen die nadenkt, bereikt vroeg of laat het punt dat zijn verstand bepaalde dingen fundamenteel niet kan vatten, dingen die onkenbaar en onzegbaar blijven. De essentie van de materie, zei Niels Bohr, laat zich beter benaderen met poëzie dan met logica. En hij meende het. In dat opzicht is het bijzonder ongelukkig dat net kunst en cultuur eraan moeten geloven in deze crisis.’

Leven met onzekerheid

De inzichten waarover u spreekt zijn 20e-eeuws. Waarom houdt de wetenschap vast aan een ouder statisch en planmatig Newtoniaans wereldbeeld?
‘Ergens in de 20e eeuw heeft de top van de wetenschap de idee opgegeven dat wetenschap tot zekerheid zou kunnen leiden. Maar veel wetenschappers — en de mens in het algemeen — blijven het daar enorm moeilijk mee hebben. De mens zou nochtans geen mens zijn zonder dat hij geconfronteerd wordt met iets onvatbaars. En toch proberen we dat voortdurend te miskennen.’

‘Ik merk het ook bij mezelf: de neiging om die onzekerheid te miskennen en te negeren door van alles te plannen en daaraan vast te houden, alsof de onzekerheid dan vanzelf verdwijnt. We koesteren het geloof dat de wetenschap over het antwoord zal beschikken. Is het niet nu, dan later wel. Daaruit volgt dat we de wetenschap volgen wanneer zij dingen aanbeveelt. Wie dat wereldbeeld durft achter te laten, die ontdekt andere dingen. Misschien de échte dingen.’

‘Mochten we als samenleving de werkelijke geest van de wetenschap volgen, dan ben ik ervan overtuigd dat we erin zouden slagen om op een doenbare manier samen te leven met het coronavirus. Maar daarvoor moeten we eerst erkennen dat de rede haar limieten heeft. Een lockdown, dat is de uiterste consequentie van een bepaald aspect van de rede en de verlichting — het streven naar mechanistische zekerheid en controle van de wereld via rationale analyse. Daardoor is het een pervertering ervan.’

Totalitair systeem

Denkt u niet dat we niet van het virus afgeraken omdat de mensen zich gewoon niet aan de regels willen houden?
‘Tijdens de eerste lockdown merkten virologen op dat ze niet verwacht hadden dat de bevolking de regels zó goed zou opvolgen. De straten waren leeg. Wat wil men eigenlijk nog meer? Dat is de reactie van elk totalitair systeem: men schetst een probleem en stelt een oplossing in het vooruitzicht, en als de oplossing niet werkt, dan is het de schuld van de bevolking die weigert mee te werken aan de oplossing. En daarom voelt men steeds de drang om het systeem nóg wat verder door te trekken.’

Frank Tussenbroek

Mattias Desmet: ‘Lockdowns zijn een pervertering van de verlichting en de rede’