Voor de verkiezingen van 15-17 maart (vanwege corona mag men meerdere dagen naar de stembus) heeft de grootste regeringspartij, de rechts-liberale VVD, een opmerkelijke verkiezingscampagne. Die draait uitsluitend om premier Rutte.

Dit is zijn vijfde keer als lijsttrekker. Afgelopen zomer besloot zijn partij dat hun Kamerleden in principe maar twee termijnen, dus acht jaar, mogen aanblijven. Sommigen zijn meer gelijk dan anderen.

De vloek van de derde termijn

In veel landen mogen presidenten maximaal twee termijnen aanblijven, ook als het presidentschap overwegend een ceremoniële functie is. Voor premiers geldt doorgaans geen wettelijk maximum. Toch lijkt in de praktijk sprake van een uiterste houdbaarheidsdatum.

In Nederland was Ruud Lubbers premier van 1982 tot 1994. Het was in zijn derde termijn dat hij zich begon te gedragen als een zonnekoning die ongevraagd ‘meedacht’ met zijn ministers en met buitenlandse collega’s. Het was in haar derde termijn dat de Britse premier Margaret Thatcher werd weggestuurd door haar eigen ministers. Het was in zijn derde termijn als bondskanselier van (West-)Duitsland dat Konrad Adenauer te maken kreeg met de Spiegel-affaire. Halverwege haar derde termijn sprak Angela Merkel de zin ‘wir schaffen das’. Adenauer en Merkel werden een vierde keer bondskanselier, maar de glans was er af. Adenauer moest beloven tussentijds plaats te maken voor partijgenoot Ludwig Erhard. Merkel behaalde in 2017 het slechtste verkiezingsresultaat in de geschiedenis van haar partij.

Tien jaar

Een wettelijk maximum aantal premierstermijnen is om praktische redenen lastig. Coalities kunnen voortijdig vallen. Indien één van de twee voortijdig valt, is het begrijpelijk dat de premier opgaat voor een derde termijn.

Toch valt er veel te zeggen voor een informele bovengrens van ongeveer tien jaar, net als in het bedrijfsleven. Het eerste kabinet-Rutte viel na anderhalf jaar. Rutte is nu iets langer dan tien jaar premier. Zijn derde termijn leek minder florissant te worden dan zijn tweede. In dat opzicht is de reputatie van de premier ‘gered’ door corona. Maar wie zegt dat zijn vierde termijn ook succesvol wordt?

Geen tegenspraak

Een land leiden is topsport. Menselijkerwijs treedt na verloop van tijd ‘metaalmoeheid’ in. Daarnaast speelt iets anders mee. Naarmate iemand langer de baas is, staat hij of zij minder open voor kritiek.

Een handboekvoorbeeld is Helmut Kohl, bondkanselier van 1982 tot 1998. Niemand kan het hem kwalijk nemen dat de ‘kanselier van de eenheid’ na de Duitse hereniging in 1990 nog een keer lijsttrekker en kanselier werd. Was hij in 1994 niet opnieuw aangetreden, dan was zijn loopbaan op een hoogtepunt geëindigd. In plaats daarvan volgde in 1998 een verkiezingsnederlaag.

Kohl duldde naarmate hij langer bondskanselier was minder kritiek van partijgenoten. Die kreeg hij nog wel van buiten de partij. Kohl regeerde zestien jaar met CSU en FDP. In 1988 overleed Frans Joseph Strauß, premier van deelstaat Beieren en CSU-voorzitter. In 1992 legde Hans-Dietrich Genscher het ministerschap van Buitenlandse Zaken vrijwillig neer, ook al waren er nog geen verkiezingen. Genscher had in 1985 het partijvoorzitterschap neergelegd, maar niemand twijfelde eraan dat hij de tweede man was in de regering. Met Strauß en Genscher verdwenen de laatste personen waar Kohl kritiek van accepteerde.

Het Verenigd Koninkrijk heeft geen coalitiestelsel. Een reden waarom haar ministers zich najaar 1990 tegen Thatcher keerden, was dat ze ook geen opbouwende kritiek meer accepteerde.

Rutte duldt geen kritiek

In zijn eerste kabinet had Rutte een gelijkwaardige tegenhanger in de vorm van CDA-vicepremier Maxime Verhagen, in zijn tweede in PvdA-vicepremier Lodewijk Asscher. In zijn derde kabinet ontbrak het aan tegenspraak. De tweede partij, het CDA, had gezondheidsminister Hugo de Jonge vicepremier gemaakt. Die liet zich eerder coachen door de premier dan hem tegen te spreken.

Wat als partijgenoot Wopke Hoekstra (Financiën) vicepremier was geweest? De Jonge was wethouder in Rotterdam, maar niet eerder Kamerlid of minister. Hoekstra zat vanaf 2011 in de Eerste Kamer. Hij werkte anderhalf decennium bij Shell en McKinsey, werd bij McKinsey partner. Hij was preses van studentenvereniging Minerva in Leiden (Rutte zat niet bij een studentenvereniging). Hoekstra stemde als senator soms anders dan zijn fractie. Tussen Rutte en Hoekstra is altijd afstand gebleven.

Binnen Ruttes laatste kabinet was geen tegenspraak. Binnen zijn partij al helemaal niet. Op zich logisch dat de VVD na de interne machtsstrijd met Rita Verdonk geen nieuwe stoelpootzagers wilde. Toch viel het op dat de meer onafhankelijke figuren werden weggepromoveerd. Prominent Kamerlid en oud-minister Henk Kamp kreeg per 2009 een functie op de Nederlandse Antillen, Kamerlid Hans van Baalen was van 2009 tot 2019 VVD-fractieleider in het Europese Parlement. De laatste werd vanaf 2010 consequent gepasseerd voor ministersposten, net als Kamerlid Han ten Broeke en campagneleider Frits Huffnagel. Alleen Kamp werd (opnieuw) minister.

Bij het afvaardigen van ministers lijkt de VVD-top vooral op loyaliteit geselecteerd te hebben. Bij sommige bewindspersonen ging dat niet samen met bekwaamheid.

Kandidatenlijst

Het valt de commentatoren telkens weer op: de eerste twintig plaatsen van de kandidatenlijst van dit jaar gaan naar ervaren Kamerleden en naar gewezen politiek assistenten. Nogal wat Kamerleden waren eerst persoonlijk assistent van Rutte of andere prominenten. Neem bijvoorbeeld de nummer 3, Sophie Hermans. Die was eerst assistent van Rutte. Haar zus Caroliene volgde haar daarin op. Hun vader Loek Hermans is Kamerlid, minister en in de senaat fractievoorzitter geweest.

Deze week schreef het weekblad Elsevier dat de partij momenteel moeite heeft om talent van buiten ‘Den Haag’ en buiten de politiek aan te trekken. De waarheid zou veel banaler kunnen zijn. Mensen met plaatselijke ervaring hebben zich wel aangemeld, maar werden niet op verkiesbare plaatsen gezet. De conceptkandidatenlijst is ongewijzigd aangenomen, omdat een te laag percentage van de leden had gestemd. Het landelijke hoofdbestuur communiceerde overigens pas achteraf duidelijk dat meer dan de helft van de leden had moeten stemmen.

De partijtop lijkt simpelweg geen kandidaten te willen die ze niet zelf hebben opgeleid. Mensen die een eigen mening zouden kunnen hebben. Met als gevolg dat de lijst vooral bestaat uit personen die onbekend zijn bij het brede publiek.

Geen mogelijke opvolgers

Bedrijven en organisaties houden doorgaans rekening met de mogelijkheid dat de directeur door omstandigheden (ziekte, ongeluk, privésfeer) weg kan vallen en zorgen dat er mogelijke opvolgers zijn. Bij politieke partijen zijn mogelijke opvolgers ook mogelijke concurrenten. Maar binnen de VVD is de verhouding erg scheef geworden. Er is simpelweg niemand die Rutte als leider op zou kunnen volgen. Wie het had gekund, heeft de politiek al verlaten of zich dit keer niet herkiesbaar gesteld.

Een ‘onmisbare’ partijleider die geen kritiek duldt, terwijl andere partijen hem zat beginnen te worden. Rutte wordt hoogstwaarschijnlijk voor de vierde keer premier. Benieuwd of dat kabinet de rit zal uitzitten. In het ergste geval blijkt daarna dat Rutte zijn partij weliswaar naar hoogtepunten heeft geleid, maar en passant ook uitgehold en uitgewoond.

Frans Joseph Strauß

VVD stilaan éénmanspartij van Mark Rutte