De Grieken verwierpen in 2015 met een referendum de voorwaarden die door drie internationale instellingen waren opgelegd als quid pro quo voor nieuwe leningen. Het ging om het derde Griekse bail-outpakket tijdens de eurocrisis. Het illustreert het Griekse beleidsmodel waarbij de volkswil beschikt over een grote bandbreedte om te beslissen – vandaag dit en morgen dat – los van de financiële gevolgen. Dat staat in schril contrast met het Duitse model dat ‘ordoliberalisme’ wordt genoemd en waar beslissingen van de overheid begrensd zijn door een vooraf bepaald kader dat niet kan worden gewijzigd door gewone meerderheden.

Het Duitse model is een huwelijk tussen praktische economische kennis en fundamenteel denken. Het omvat grondbeginselen en waarden die groei en vooruitgang garanderen.

Eerste minister Alexis Tsipras (2015-2019) besloot tot het Griekse referendum. Hij blufte en verloor. Het nieuwe pakket dat uiteindelijk werd opgelegd was nadeliger dan wat door het referendum werd verworpen. Die Griekse crisis was van eigen makelij: een orgie aan ontleningen om aan drukkingsgroepen speciale statuten of privilegies toe te kennen voor electoraal gewin. Dit in een klimaat van endemische corruptie, zoals door eerste minister Giorgos Papandreou werd opgebiecht tijdens een Europese raad in 2009.

Freiburgs ordoliberalisme

Zoals in het Angelsaksisch economisch liberalisme, primeert in het ordoliberalisme het vrijemarktkapitalisme. Maar het Duitse kader omvat een ordeningspolitiek (Ordnungspolitik): de overheid organiseert het kader waarbinnen de vrije markt speelt en dwingt die regels af. Vandaar de term ordoliberalisme. De grondlegger was de historicus en economist Walter Eucken (1891-1950) van de Universiteit van Freiburg, samen met zijn collega-jurist Franz Böhm (1895-1977). Vanaf de late jaren ’20 reageerden ze daarmee op het gebrek aan mededinging tijdens het Keizerrijk (1871-1918) en de Weimarrepubliek (1919-1933).

Die ‘School van Freiburg’ bleef evolueren en kreeg nieuwe adepten. Zij waren gericht op het praktisch maatschappelijke, niet op theoretische abstracties. De best gekende was Ludwig Erhard (1897-1977), minister van Economie (1949 -1963) onder Konrad Adenauer, en daarna kanselier (1963-1966). Hij belichaamde het naoorlogse ‘Wirtschaftwunder’.

Ordening van de concurrentie

Pijlers van de Ordnungspolitik zijn de bevordering van mededinging, de staat als arbiter en geen medespeler, het primaat van de monetaire politiek, de verwerping van activistische conjunctuurpolitiek, een afkeer van het gelijkheidsideaal, en christelijke waarden als grondslag voor correcties op de vrije markt.

Ter bevordering van lage prijzen moet een vrije markt een verdeling van macht garanderen. Het is niet voldoende concurrentie te belijden, men moet daarvoor ook het institutionele kader scheppen. Een mededingingsbeleid dat kartelvorming verhindert. De regels ervan moeten worden afgedwongen, met de staat als regelbewaker en niet als medespeler. Dat vereist een sterke staat, maar niet noodzakelijk een omvangrijke.

Primaat van de geldpolitiek

Het geldwezen dient onttrokken aan de druk van politiek en publieke opinie. Anders, aldus Eucken, overheersen de onwetendheid en de drang om drukkingsgroepen en publieke opinie te behagen. Het geldwezen moet alleen borg staan voor een stabiele munt, of geen inflatie. Voor andere doeleinden dienen andere instrumenten.

Lang geloofden vele Angelsaksische economisten – de Keynesianen – dat een expansiever geldbeleid met lagere rentes de werkgelegenheid kon bevorderen. Voor de korte termijn is dat juist. Maar dat effect is niet blijvend. Op lange termijn dreigt zelfs een negatief resultaat: geen blijvende hogere tewerkstellingsgraad, maar een onhoudbare schuldgraad, hogere inflatie en groeiende inflatieverwachtingen. Die hypothekeren de toekomst.

Zo automatisch mogelijk

Zoals de marktordening dient de monetaire politiek zo automatisch mogelijk te zijn. Regels en geen discretionair beleid – nu dit en dan dat volgens de inzichten en analyse van de dag. De Duitse centrale bank, de ‘Bundesbank’, heeft tussen haar ontstaan in 1949 en haar verdwijning bij de invoering van de euro in 1999 dit ideaal geïncarneerd.

Met bijna perfectie zoals erkend door zowel monetaire deskundigen in de wereld als door de Duitse publieke opinie. Jacques Delors zei dat niet alle Duitsers in God geloven maar wel in de Bundesbank. Het Bundesbank charter functioneerde als voorbeeld bij de conceptie van de Europese Centrale Bank (ECB). Maar dat veranderde totaal over de laatste 25 jaar. Het ‘Quantitative Easing’-beleid van de ECB staat daar lijnrecht tegenover.

Geen activistische conjunctuurpolitiek

Systematisch interveniëren bij een sputterende economie wordt afgewezen. Enerzijds zijn er in ons systeem spontane herstelmechanismen zoals de flexibiliteit van prijzen en lonen. En anderzijds leeft bij goede economisten het bewustzijn dat de kennis van de economie en haar werking beperkt is, welke modellen en vindingrijke “oplossingen” ook beschikbaar zijn. Gradueel handelen geniet de voorkeur. Er is twijfel over een uitbreiding van de overheidssector om de volledige tewerkstelling te bereiken.

Budgettair evenwicht is tot en met vandaag een constante bezorgdheid. En vandaar het amendement van 2009 op de Duitse Grondwet dat het deficit beperkt tot 0,35 procent van het bruto binnenlands product (bbp) over een volledige cyclus van hoog-en laagconjunctuur, tenzij in noodsituaties. Activistisch conjunctuurbeleid leidde eerder al tot een onhoudbare schuldgraad. De ordoliberalen voorspelden dat zulk een politiek leidt tot chaos en dictatuur. Een belachelijke voorspelling? De vereffening van die rekening staat nu voor de deur. Dat zal gepaard gaan met verder verlies van vrijheid en overheidsdwang.

Verwerping van het gelijkheidsideaal

Gelijkwaardigheid en gelijkheid voor de wet waren al verworvenheden. Maar gelijkheid in de zin van de ‘égalité’ uit de Franse revolutie werd afgewezen. Alexander Rüstow (1885-1963) bestempelde algemene maatschappelijke gelijkheid als een dwaling, want een ‘race to the bottom’.

Ordoliberalisme bevorderde de gelijkheid van kansen en zo sociale mobiliteit en meritocratie. Maar de absolute gelijkheid van kansen beschouwden ze als een illusie – want onder meer intelligentie, karakter en gezondheid verschillen. Het gelijkheidsideaal doodt de stimuli en dus de performantie. Geen wonder dat groei en welvaart trendmatig dalen.

Christelijke wortels

Een fusie van ordoliberalisme met christelijke waarden werd bepleit door Alfred Müller-Armack (1901-1978). De term ‘Soziale Marktwirtschaft’ is van hem. De sociale zekerheid die al door Bismarck werd ingesteld (1883-1889) dient de uitkomsten van de vrije markt bij te sturen. Hun gedachtengoed werd bevestigd door de Sozialdemokratische Partei Deutschlands (SPD) die in 1959 in Bad Godesberg bij meerderheid het privébezit, de vrije markt en een beperkte overheid als onmiskenbare baten erkenden.

Deze ideeënleer heeft haar superioriteit bewezen en moet daarom worden gekoesterd. Zij die zich hiervan bewust zijn menen dat zij met Europa een kat in een zak hebben gekocht. De achteruitgang van de economische groei tegenover die van de VS illustreert dat. Om dit tegen te gaan, kijkt Europa beter naar haar grootste economie, niet vice versa.

Franz Böhm

Het ordoliberalisme van Duitsland als weg vooruit voor Europa