De islamitische vastenmaand ramadan wordt door steeds meer moslims in België in ere gehouden. Dat is goed te zien in heel wat Belgische steden en gemeenten: Marokkaanse cafés en snacks die overdag gesloten zijn, veel beweging ’s avonds op straat, afwezigheden van een aantal leerlingen op school, enzovoort. Maar hoe beleeft men de ramadan in de Arabische en islamitische wereld zelf? Lieven Van Mele was in de Egyptische hoofdstad Cairo om het van dichtbij te zien.

Wat is de ramadan?

Maar eerst een beetje uitleg over die ramadan. De maand ramadan is de negende maand van de islamitische kalender, die een maankalender is en geen zonkalender. Dat betekent dat de ramadan niet elk jaar in dezelfde maand plaatsvindt, maar elk jaar een paar weken vroeger dan het jaar voordien.

En jawel, overdag, als het licht is, mag men niet eten of drinken (of seksuele betrekkingen hebben). Dat is vooral vervelend tijdens de zomer, wanneer de dagen lang zijn en de nachten kort en het bijvoorbeeld in Cairo overdag vaak meer dan 40° is in de schaduw. De ramadan behoort tot de vijf klassieke zuilen – arkan – van de islam, naast de shahada (geloofsbelijdenis), de salat (het gebed), de zakat (aalmoezen geven) en de hajj, de bedevaart naar Mekka.

Koran als leidraad

‘De maand Ramadaan is het waarin de koran werd neergezonden als een leidraad voor de mensen en als duidelijke bewijzen van de leidraad en het reddend onderscheidingsmiddel. Wie van jullie aanwezig is in de maand, die moet er in vasten. Als iemand ziek is of op reis, dan een aantal andere dagen. God wenst het jullie gemakkelijk te maken en niet moeilijk’, luidt het in de koran 2:185 (we gebruiken de vertaling van de vorig jaar overleden Fred Leemhuis).

Dit is overigens het enige koranvers waarin de ramadan vernoemd wordt. Over de koran zelf schrijft de koran: ‘Wij hebben hem neergezonden in de nacht van de beslissing. En hoe kom jij te weten wat de nacht van de beslissing is? De nacht van de beslissing is beter dan duizend maanden’ (97:1-3). Die nacht van de beslissing (‘Laylat al qadr’), zou de koran volgens de moslims in zijn geheel zijn neergedaald. Laylat al qadr vindt steeds plaats tijdens de ramadan, dit jaar op 28 april (de ramadan begon op 2 april).

Oorsprong

De oorsprong van de islamitische vasten vindt men terug in paragraaf 3942 van de Sahih van Al Boekhari. Dat is een ‘canonieke’ verzameling van ahadith (enkelvoud: hadith), een verzameling dus met uitspraken en handelingen van (vooral maar niet uitsluitend) de profeet Mohammed. ‘Volgens Tariq Ibn Chihab zei Abu Musa: wanneer de profeet toekwam in Medina, waren er Joden die de Achoura-dag vierden en er de vasten hielden. “Wij hebben meer recht dan hen om te vasten tijdens deze dag”, zei de profeet en hij gaf het bevel te vasten.’ Het islamitische vasten werd geïntroduceerd vanuit een zekere nijd ten opzichte van het Joodse vasten en werd later uitgebreid tot een maand.

Tijdens de ramadan zouden de zegeningen van Allah (God) groter zijn dan de rest van het jaar, wat verklaart dat je bijvoorbeeld tijdens de maand ramadan in pakweg de Schaarbeekse Brabantstraat meer vrouwelijke islamitische bedelaarsters ziet dan in de rest van het jaar. De ramadan is voor veel moslims ook de gelegenheid voor de tarawih-gebeden. Tarawih-gebeden werden gelanceerd door Omar Ibn al Khattab (584-644), de tweede kalief (opvolger van de profeet Mohammed) en het zijn bijkomende avondgebeden in de moskee tijdens de vasten (sawm), waarbij de koran gretig wordt gereciteerd.

Wachten tot het donker is

Zondag 3 april: zo te zien begint de ramadan al op de vlucht van Egyptair richting Cairo. Er wordt wel degelijk voedsel geserveerd, maar als de airhostessen aan iedereen een dienbord met eten heeft gegeven, dan zie je dat de niet-moslims onmiddellijk beginnen eten, maar de moslims nog wat wachten omdat het buiten nog niet donker is.

Naast mij zit een moslim te lezen in een Arabischtalige koran, terwijl het eten voor hem blijft staan. Na een half uur roept de piloot om dat het tijdstip voor de moslims om te beginnen eten aangebroken is. De folie gaat van de gerechten en de moslims kunnen beginnen eten aan hun reeds fel afgekoelde kip of vlees.

Een airhostess stelt een eenvoudige vraag in het Arabisch aan de moslim naast mij. Die zegt daarop in het Frans aan de man naast hem dat hij geen Arabisch begrijpt en vraagt hem wat de airhostess vroeg. Hoe je nu een koran in het Arabisch kan lezen en begrijpen, maar een korte vraag van de airhostess in eenvoudig Arabisch niet kan begrijpen, het is mij een raadsel. Op de televisieschermpjes op de rugzijde van de zetel voor je kan je zien in welke richting Mekka zich bevindt. Want ook al bid je als moslim in een vliegtuig, de richting van Mekka blijft belangrijk.

Schamel sneetje kaas en hesp

In het hotel waar ik toekom aan het Tahrirplein (het bekende plein waar zich de zogenaamde Arabische Lente van 2011 afspeelde) is het uiteraard ook ramadan. Bestond het ontbijt het jaar voordien uit een heel uitgebreid buffet à volonté met alles erop en eraan, dan moet je je nu tevreden stellen met een schoteltje met daarop een schamel sneetje kaas en hesp.

Niet correct eigenlijk. Want je betaalt nu met ramadan voor een nacht in het hotel even veel dan buiten de ramadanperiode. Uiteraard zijn overdag bijna alle restaurants en cafés in Cairo gesloten. Maar toch zijn er uitzonderingen. Zo kan je in alle vijfsterrenhotels eten en drinken op om het even welk uur. Uiteraard, zo niet kan je evengoed aan het gros van de buitenlandse toeristen zeggen dat ze beter thuis kunnen blijven.

Als je goed zoekt kun je in het centrum van Cairo toch nog een paar eethuisjes vinden die overdag open zijn, maar ze zijn zeer gering in aantal. En eten doe je daar discreet, dat betekent binnen, zeker niet op straat op een terras, want dat wordt niet geduld.

Vermoeid in een trager tempo leven

Een ganse dag niet eten of drinken is vermoeiend. Je ziet dat de stad op een trager tempo leeft. Chauffeurs van auto’s en bussen rijden trager dan gewoonlijk, mensen wandelen trager op straat dan in andere maanden, de bediening in de vijfsterrenhotels is eveneens langzamer dan in de rest van het jaar, ministeries, bedrijven en scholen gaan ’s morgens later op dan gewoonlijk, enzovoort.

Ook toeristen worden op straat minder vaak aangesproken door verkopers en bij scheldpartijen op straat tussen Egyptenaren (wat relatief vaak voorkomt) gaat het er nu rustiger aan toe dan anders. De ramadan heeft dus ook zijn voordelen. Moskeeën zijn gans de dag open en worden vaker bezocht dan gewoonlijk. Dat gebeurt ook buiten de gekende gebedsuren. Maar ook al wordt ramadan afgeschilderd als een religieuze en spirituele belevenis, je ziet op straat toch vooral mensen afzien.

Versierde stad

Omdat het ramadan is, is de stad versierd. Veel slingers, overal fanoes (dat zijn ramadan-lantaarns). ’s Avonds is het overal feest. Er wordt gegeten in de restaurants en snacks, winkels blijven open tot na middernacht, er is muziek, de mensen op straat zijn mooier gekleed dan gewoonlijk.

In de namiddag beginnen de vrouwen thuis het eten klaar te maken. Tussen 17 en 18 uur is het verkeer drukker op straat, want mensen komen van hun werk en willen zo snel mogelijk thuis zijn om de vasten te breken (iftar). Kwart na zes: plots is het zeer stil op straat, want iedereen (of toch bijna iedereen) kan thuis eindelijk iets drinken of eten. Meer zelfs: tijdens de ramadan wordt er ’s avonds veel meer gegeten dan gewoonlijk, wat als wel opmerkelijk gevolg heeft dat er uitgerekend tijdens de vastenmaand meer wordt gegeten dan tijdens al de andere maanden van het jaar.

Blije mensen

Na het eten lopen de straten dus rond met blije mensen en is het erg druk. Vrouwen lopen niet alleen, want het gebeurt al eens dat ze een knijp in de billen krijgen van overijverige ramadan-feestvarkens. En voor wie thuis niet lekker heeft gegeten (het aantal armen is Egypte is vrij hoog) zijn er de ramadan-tafels op straat. Bedrijfsleiders betalen het ramadan-eten, voor tientallen, vaak zelfs honderden mensen, die dat dan gezamenlijk opeten op lange rijen tafels op straat.

Gezien het afgelopen week ’s middags vaak tot 40 graden in de schaduw was, is het ook niet echt abnormaal om buiten te eten. De businesslui zijn blij want ze hebben het gevoel hun religieuze plicht te hebben gedaan. Ook de armen zijn tevreden. Maar toch is het een hypocriet systeem. Want buiten de ramadan is er bijna niks voorzien voor de armen en blijf je in een samenleving zitten waar de armoede aanzienlijk is, de werkloosheid hoog, de lonen van de meeste mensen belachelijk laag en de kloof tussen rijk en arm ronduit schrijnend.

Prijskaartje

Aan het vele eten ’s avonds tijdens de ramadan hangt ook een prijskaartje en dat prijskaartje baart steeds meer zorgen. Egypte voert massa’s graan in uit Rusland en Oekraïne, maar door de oorlog tussen die twee landen wordt de import bemoeilijkt. De graanprijzen gaan de hoogte in. Indien Egypte geen alternatieven vindt, kunnen de gevolgen ronduit dramatisch worden voor een land dat zo maar eventjes 100 miljoen inwoners telt.

In de bijbel wordt Egypte omschreven als een graanschuur, maar die tijd is al lang, zeer lang voorbij. Om de ergste noden te lijden kunnen de armen nu al jaren bonnetjes bekomen van de overheid waarmee men in ‘armenbakkerijen’ brood kan kopen aan sterk verminderde prijs, dankzij subsidies van de overheid.

Maar daar loopt een en ander mis: omdat de uitbaters van die overheids-armenbakkerijen niet veel winst maken aan de verkoop van gesubsidieerd brood aan al die armoezaaiers, verkopen ze maar een deel van hun broodvoorraad aan het arme doelpubliek. De rest wordt voor een hogere prijs doorverkocht aan reguliere bakkerijen, de vrije markt dus. Pure corruptie dus.

De Egyptische regering is de voedselrellen van 1977 nog niet vergeten, toen president Anwar Sadat beslist had de subsidies op brood af te schaffen en Egyptenaren massaal op straat kwamen om te protesteren. Ze haalt dan ook alles uit de kast om te vermijden dat voedsel voor de armen compleet onbetaalbaar zou worden.

Oorlog tussen Rusland en Oekraïne

Over de oorlog tussen Rusland en Oekraïne zijn de meningen verdeeld. Als Rusland Oekraïne binnenvalt dan betekent dat dat het ene christelijke land het andere christelijke land binnenvalt. En dat is jammer weet Morcos, een van mijn beste Koptische vrienden, mij te vertellen.

De houding van de Amerikaanse president Joe Biden tegenover het Russisch-Oekraïnse conflict kan op weinig sympathie rekenen bij de doorsnee Egyptenaar. Het gevoel overheerst dat Amerikanen en westerlingen, door de NAVO altijd maar uit te breiden naar het oosten, Poetin geprovoceerd hebben. Dat de Oekraïnse president Zelensky een Jood is, is niemand ontgaan. Dat betekent voor al mijn gesprekspartners dat die automatisch pro-Israël is en dat ligt in Egypte, om het zacht uit te drukken, niet goed in de markt.

Speciale ramadan-series

Voor wie ’s avonds liever niet op straat rondhangt en de eethuisjes frequenteert, zijn er tv-programma’s speciaal gemaakt voor de ramadanperiode. Allerlei humoristische uitzendingen, speciale ramadan-series en muziek van Arabische artiesten. Je ziet veel Gaston en Leo-toestanden, maar dan op zijn Egyptisch natuurlijk. De meeste moslims blijven dan ook later op dan gewoonlijk.

Maar, ze staan ’s morgens ook vroeger op dan in de andere maanden, want gezien het al licht wordt om 5u30, staat men nog wat vroeger op om toch nog vlug iets te kunnen eten of drinken. Het gevolg is natuurlijk dat men ’s nachts minder slaapt dan gewoonlijk, en dat heeft gevolgen voor de prestaties van werknemers op het werk, leerlingen en studenten op school, enzovoort. Economisch gezien is de ramadan-maand voor een stuk dan ook een verloren maand.

Je zou op den duur zeggen dat veel moslims zijn vergeten dat de ramadan in de eerste plaats een religieuze, spirituele maand is, lees ik in een Egyptische krant, die zich er over beklaagt dat de ramadan vandaag de dag zou draaien rond ’s avonds zoveel mogelijk eten, feesten en geld uitgeven. Omdat het tussen zes uur en kwart na zes al donker is moeten de Egyptische moslims eigenlijk niet te lang vasten, weet een andere krant te vertellen. Voor de moslims in Oslo (Noorwegen) is het zwaarder, want die moeten langer vasten, gaat de krant verder, maar die in Melbourne (Australië) moeten dan weer minder vasten, omdat de dagen daar korter zijn.

Op 1 mei eindigt de ramadan.

Fred Leemhuis

Ramadan in Egypte: veel dorst, behalve ’s avonds

Trouwen met een niet-moslim? Storm van protest in Egypte