Tweehonderd jaar geleden vochten twee Europa’s een strijd van leven op dood: het Europa van de liberale natiestaat tegen het Europa van het Ancien Régime. Napoleons Frankrijk verweerde zich met hand en tand tegen de legers van Rusland, Pruisen, Oostenrijk en Groot-Brittannië die het bloed van de kleine Corsicaan snoven na zijn rampzalige veldtocht tegen het Russische Rijk van een jaar tevoren.

De grote ideeënexport

Napoleon Bonaparte was van 1799 tot 1813 de grote exporteur van de vernieuwende waarden van de Franse Revolutie. Hij voerde in heel Europa vrijheden in die voor ons vandaag fundamenteel zijn. Voormalig VRT-journalist en auteur van het boek Napoleons Nachtmerrie, Johan Op De Beeck noemt de Franse Tijd in onze geschiedenis terecht een keerpunt: ‘Ze opende voor miljoenen gewone mensen de poort naar de wereld zoals we die vandaag kennen.’ Hij somt meteen een aantal verworvenheden op: ‘eigendomsrecht, veiligheid, weerstand tegen verdrukking, vrijheid van godsdienst en pers, gelijkheid van alle burgers tegenover de wet en toegankelijkheid van het openbare ambt voor iedereen.’

Maar de verworvenheden in het banier van de Franse keizer waadden door het bloed van talloze Europese ‘citoyens’. Het oude Europa weerde zich tegen de wervelwind van de Franse Revolutie en wilde haar ‘onderdanen’ terug. De vorsten keken niet naar hen als burgers van een natie, maar aanschouwden hen als de bewoners van de grond die ze bezaten en de Russische tsaar was met zijn lijfeigenen hiervan het sterkste voorbeeld.

De Franse Verlichting had zich in de 18^de eeuw gekeerd tegen het vorstelijke absolutisme en beïnvloedde talrijke Parijse salons en zelfs Europese koningshoven (in Oostenrijk en Pruisen). Vreemd genoeg was het failliet van het Franse koninkrijk door haar steun aan de Amerikaanse Revolutie het vuur aan het lont dat leidde tot de bestorming van de Bastille in Parijs (14 juli 1789). Die Amerikaanse Revolutie werd een voorbeeld voor velen in Europa. De Verenigde Staten van Amerika zouden stilaan uitgroeien tot een sterk gewortelde republiek waarin het vrijheidsdenken, fel beïnvloed door de Schotse econoom Adam Smith, de boventoon zou voeren samen met een hevig patriottisme.

Eenheid, natie en vrijheid

‘Vrijheid, gelijkheid en broederschap’ werden, onder invloed van onder meer Jean Jacques Rousseau, het motto van de nieuwe natiestaat Frankrijk in 1789. Het luidde een tijdperk in van oorlog en Europa kreunde tegen 1813 een goede twintig jaar onder de wapenen.

Op dat eigenste moment, zo’n tweehonderd jaar terug, trommelden de tamboers van de legers lustig in de Duitse landen. Het was alles of niets voor de twee partijen, maar het zaad van de verandering was sowieso gezaaid en de klok kon niet meer worden teruggedraaid. Het staatsnationalisme van Parijs had in haar veroveringsdrift nieuwe gevoelens losgeweekt aan de andere kant van de Rijn. In de Duitse gebieden ontwikkelde zich een volksnationalisme dat zich laafde aan de haatgevoelens tegen de Franse bezetters waarvan het koningshuis van Pruisen slim gebruik maakte. De oude vorstenhuizen van Rusland, Engeland en Oostenrijk wensten komaf te maken met de Franse nieuwlichterij van 1789, maar de strijd die in 1813 losbarstte werd later door nationalisten en liberalen de ‘Vrijheidsoorlog’ genoemd. Koning Frederik III van Pruisen voelde de temperatuur juist aan en schreef een open brief ‘An mein Volk’ volop gebruik makend van verlichtingsgedachten als ‘eenheid’, ‘natie’ en ‘vrijheid’. De strijd zou culmineren in een van de meest beslissende veldslagen uit de geschiedenis nabij Leipzig. De zogenaamde ‘Volkerenslag’ (16 – 19 oktober 1813) is de grootste veldslag in Europa voor W.O.I. Meer dan 600 000 soldaten werden uiteindelijk betrokken in de slag. Napoleon Bonaparte zou minder dan twee jaar later in Waterloo de symbolische doodsteek krijgen maar in de slag van Leipzig werd hem de beslissende nekslag toegediend. Fransen, Russen, Duitsers, Italianen, Zweden en Oostenrijks vochten deze slachting uit.

Liberalisme en nationalisme: Kaïn en Abel

Het is quasi symbolisch dat Napoleons macht wordt beëindigd door een strijd van volkeren. Frankrijk exporteerde het natiebegrip, en het liberalisme, over het hele Oude Continent en creëerde een kracht die haar eigen verkondigers vernietigde. In oktober 1913 onthulde de pompeuze Duitse keizer Wilhelm II een al even pompeus monument ter herdenking van die strijd. Op het monument worden alle slachtoffers broederlijk herdacht, ongeacht hun nationaliteit. Een jaar na de onthulling zal de eerste grote wereldbrand uitbarsten en zullen de zaden van de Franse Revolutie volop geoogst worden. Het Völkerschlachtdenkmal staat er vandaag nog altijd op de plaats vanwaar Napoleon de veldslag leidde.

Het is bijna even symbolisch dat Engeland niet meestreed in de volkerenslag als land waar de Verlichting anders tewerk is gegaan dan in Europa. De filosoof John Locke wordt er geclaimd door liberalen en conservatieven. Misschien liggen daar de kiemen van het succes van het euroscepticisme in dat land? Hierdoor biedt het Verenigd Koninkrijk voor ons, kinderen van die Verlichting, vandaag nog een venster op hoe prerevolutionair Europa werkte en dacht. Het is alleszins een geschiedenis die verschillende hoge Europese heren eens zouden moeten lezen. Net als de geschiedenis van het continentale liberalisme en nationalisme, de tweelingbroers uit de 19^de eeuw. Het is zinloos om als een liberale Kaïn tewerk te gaan tegen een nationalistische Abel, want ze stammen af van dezelfde revolutionaire loot. Daarom zou een advies aan beiden kunnen luiden: wees uw broeders hoeder opdat men elkaars uitwassen niet moet bestrijden.

<Vindt u dit artikel informatief? Misschien is het dan ook een goed idee om ons te steunen. Klik hier.>

Frederik Iii

nationalisme/liberalisme tegen het Ancien Régime