Over Angela Merkel wordt wel eens gezegd dat ze een kannibaal is: elke partij waarmee ze sinds 2005 als bondskanselier regeerde, heeft ze opgepeuzeld. Na de crisis in Thüringen lijkt haar eigen partij, de christendemocratische CDU, aan de beurt.

Neergang van het midden

Wat is er allemaal loos in Merkel-land? De liberale FDP was op het einde van Merkel II van 14,6 tot 4,8% verschrompeld. De sociaaldemocratische SPD ziet haar deelname aan drie Grote Coalities (Merkel I, III, IV) ‘beloond’ worden met een onstuitbare daling in de kiezersgunst (van 34,2% in 2005 naar 13,4% in recente enquêtes). Het zijn niet de christendemocraten van Merkels CDU, die van die neergang profiteren, maar wel de Alternative für Deutschland (AfD) ter rechterzijde en de Groenen ter linkerzijde.

Terwijl de Beierse christendemocraten van de CSU nog goed standhouden, verkeert de CDU in crisisstemming. Het resultaat van 32,9% dat de ‘Union’ (het kartel van CDU en CSU) bij de Bondsdagverkiezingen van 2017 behaalde, was het op één na slechtste sinds de oprichting van de Bondsrepubliek in 1949. Zou het migratiebeleid van Merkel daar debet aan zijn? Sommige waarnemers vinden dat ze er een moedige en humanistische daad mee stelde, anderen verdenken haar vanuit een schuldgevoel over het naziverleden van Duitsland te hebben gehandeld.

Migratiecrisis

Wat er ook van zij, vanaf september 2015 groeide binnen de rangen van de CDU en CSU weerstand tegen de kanselier. Voorheen durfden conservatieve krachten wel eens binnenskamers morren over wat ze de sociaaldemocratisering van de CDU noemden. Na de migratiecrisis gaf een Horst Seehofer (CSU), toenmalig minister-president van Beieren, openlijk lucht aan zijn kritiek op Merkel. Er waren ook christendemocraten die overliepen naar de AfD; die zich van eurokritische tot migratievijandige partij had ontpopt. Binnen de Union zijn er heel wat conservatieve mandatarissen die Merkel verwijten de AfD groot gemaakt te hebben. Waar deze partij bij de Bondsdagverkiezingen van 2013 nog net onder de kiesdrempel van 5% bleef, sleepte ze in 2017 12,6 % van de stemmen in de wacht. De CDU verloor zelfs een miljoen kiezers aan de AfD, dubbel zoveel als de SPD ernaar zag wegvloeien.

Een opvolger klaarstomen

Merkel is van geen kleintje vervaard, toch begon de regeringslast op haar schouders te wegen. Op een bepaald ogenblik, in het najaar van 2018, besloot ze het voorzitterschap van de CDU uit handen te geven. Dat kanselierschap en voorzitterschap van elkaar gescheiden werden, was ongezien. Merkel liet haar oog vallen op Annegret Kramp-Karrenbauer alias AKK, gewezen minister-president van de deelstaat Saarland. Die zou klaar te stomen vallen als kandidaat-kanselier bij de Bondsdagverkiezingen van 2021. Dat leek op het eerste gezicht slim van Merkel: zo kon ze het gehakketak van de binnenlandse politiek afwentelen op haar aangeduide opvolgster en tegelijk voluit beginnen schitteren op de internationale bühne. Toch zou dat plan de crisis binnen de CDU versnellen: AKK begon onder een slecht gesternte nadat ze het op het partijcongres in december 2018 nipt gehaald had van haar conservatieve uitdager Friedrich Merz.

De politieke verwikkelingen in de Oost-Duitse deelstaat Thüringen legden het autoriteitsverval van AKK en dus ook van de partijtop bloot. De plaatselijke CDU stemde voor de liberaal Thomas Kemmerich als minister-president van Thüringen, het risico incalculerend dat de AfD daarin mee zou gaan. Toen sprak Merkel een machtwoord vanuit het verre Zuid-Afrika waar ze op staatsbezoek was. Wat er in Thüringen gebeurd was, was ‘onvergeeflijk’ en moest ‘ongedaan’ gemaakt worden. Nieuwe verkiezingen waren dus op hun plaats, iets waarvan AKK de CDU-Thüringen echter niet wist te overtuigen. Het besef van eigen machteloosheid bracht AKK ertoe haar ontslag als voorzitter aan te kondigen.

Redding op komst?

Voor de CDU komt dit op een moeilijk moment, maar het is tegelijk een kans op vernieuwing, of zoals Friedrich Hölderlin, een van Duitslands grootste dichters, ooit schreef: ‘Wo aber Gefahr ist, wächst das Rettende auch‘ (‘Waar echter gevaar dreigt, groeit ook de redding’). Met Friedrich Merz, Jens Spahn en Armin Laschet staan drie mannen klaar als mogelijke kandidaat-voorzitter om het schip van de CDU weer recht te trekken.

Terwijl de SPD zichzelf haast de vernieling inreed in haar pijnlijke zoektocht naar een voorzittersduo, heeft de CDU l’embarras du choix: elk van de drie kandidaten beschikt over troeven die de ander niet heeft. Voor Merkel dreigt er nieuw gevaar: de nieuwe voorzitter zou wel eens het kanselierschap kunnen opeisen, zoals het vroeger altijd was. Een voortijdig vertrek van Merkel zou de SPD niet kunnen pruimen. Zelfs als de CDU weer recht zou veren, zou een daaruit volgende crisis de Grote Coalitie van christen- en sociaaldemocraten onder druk kunnen zetten. Vervroegde verkiezingen: het zou geen mooie fin de carrière voor Merkel zijn.

(Deze analyse verscheen in de weekendkrant van De Tijd)

Frierdrich Merz

‘Merkel is een kannibaal’