In oktober begint voor het Duits gerecht in Neuruppin (zo’n dertig kilometer boven Berlijn) een van de laatste processen tegen een vermeende oorlogsmisdadiger uit de Tweede Wereldoorlog.

Het openbaar ministerie heeft een (terecht) anoniem gehouden voormalige bewaker van het concentratiekamp Sachsenhausen ‘verhandlungsfähig’ bevonden, oftewel geschikt om terecht te kunnen staan (lees: niet dement). En daar was reden toe, gezien de man inmiddels honderd jaar oud is.

Lage vervolgingsgraad

De aanklacht luidt dat de verdachte ‘willens en wetens’ tussen 1942 en 1945 meewerkte aan de moord op 3.158 aanwijsbare gevangenen.

Omdat er in Sachsenhausen ruim 200.000 tegenstanders van het nazibewind in afschuwelijke omstandigheden werden misbruikt, met name voor de wapenproductie, geneeskundige experimenten en de bouw van de nieuwe hoofdstad Germania, is het moeilijk verantwoordelijkheid voor de ruim 30.000 doden die in Sachsenhausen vielen aan iemand in het bijzonder toe te schrijven. Temeer omdat meer dan tienduizend SS’ers door het kamp passeerden tijdens de oorlog.

De vraag stelt zich dan ook of na zevenenzestig jaar nog voldoende onderscheid gemaakt kan worden tussen oorlogsmisdadigers en (al dan niet gedwongen) meelopers.

Voor mijn eigen studie van Sachsenhausen kon ik jammer genoeg geen gebruik maken van Stephanie Bohra’s recent gepubliceerde studie Tatort Sachsenhausen (2019). Zij spreekt van amper 274 vervolgingen, vooral leden van de Kommandanturstab.

Op zevenentwintig processen tegen 49 beklaagden, zijn tot nu 41 veroordelingen uitgesproken, van levenslang tot twee maanden. Nogal wat nazi-misdadigers zijn na afloop van de oorlog gedood, in Russische gevangenschap omgekomen of simpelweg een natuurlijke dood gestorven. Dat verklaart mede het kleine aantal vervolgingen.

Moord verjaart nooit

De openbaar aanklager, Cyril Klement, maakt zich sterk dat hij voldoende bewijzen verzameld heeft. Klement is niet de eerste de beste. Twee jaar geleden startte hij een geding op tegen veertien kampbewakers in Brandenburg. De jongste was 93, de oudste 99.

‘Moord verjaart nooit,’ stelt hij. Al heeft hij de tijd tegen; inmiddels zijn vijf beklaagden gestorven, en is er één ontoerekeningsvatbaar verklaard. Anderzijds heeft een rechtsversoepeling in 2011, na de veroordeling van de Oekraïense kampbewaker Ivan Demjanjuk – maar nooit uitvoerbaar verklaard vanwege het overlijden van de beklaagde – én het openen van meer Russische archieven, vervolgingen vergemakkelijkt.

Ivan de Verschrikkelijke

Demjanjuk was in april 1988 ter dood veroordeeld door een rechtbank in Jeruzalem. Vijf overlevenden van Treblinka hadden hem herkend als ‘Ivan de Verschrikkelijke,’ die vrouwenborsten afsneed en een lijkendrager verplichtte tot verkrachting van een twaalfjarige.

Hij moest zich ook verantwoorden voor de dood van 875.000 joden in 1942-43. Maar hij werd nooit opgehangen, want zelfs het Israëlisch Hooggerechtshof moest in 1993 erkennen dat er geen sluitende bewijzen waren om hem te identificeren als de beul van Treblinka. ‘De volle waarheid ontrafelen komt de menselijke rechters niet toe,’ gaf het Hof toe.

Nochtans was Demjanjuk, die in 1952 naar de VS was uitgeweken, in 2002 van zijn nieuwe nationaliteit vervallen verklaard omdat hij zijn nazi-achtergrond had verzwegen. Na de vrijspraak in Israël werd hij alsnog uitgeleverd aan Duitsland en tot vijf jaar veroordeeld voor een andere aanklacht, de dood van 25.000 joden in Sobibor. Hij was toen 91. Door zijn beroep en vroege dood bleef hij niettemin technisch onschuldig.

Passieve hulp of medeplichtig?

Demjanjuks proces legde een pijnlijke tegenspraak bloot: kon Duitsland zomaar een niet-Duitser veroordelen voor feiten die buiten Duitsland, namelijk in Polen, waren gepleegd? Advocaten stelden daar tegenover dat het merendeel van de slachtoffers wel degelijk Duitsers waren, en dat de kampbewaker in Duitse opdracht optrad.

Hoewel zowel Jeruzalem als Berlijn hem het voordeel van de twijfel gaven, veranderde de uitspraak toch iets wezenlijks in de vervolging van nazi-medestanders. Voortaan werd een ‘gewone’ bewakingsopdracht in een concentratiekamp niet langer als ‘passieve hulp’ beschouwd maar als medeplichtigheid aan moord.

Dat mocht Bruno Dey ondervinden in 2020. Dey was 93 toen de rechter in Hamburg hem veroordeelde tot twee jaar voor zijn optreden in het concentratiekamp Stutthof bij Danzig (Gdansk). Dey was betrokken bij de dood van 5.232 mensen. Zelfs een secretaresse van het kamp, toen 95, werd vervolgd wegens ‘medeverantwoordelijkheid’ voor de dood van tienduizend mensen.

Minder en minder tolerantie

De weerstand tegen bestraffing van wie ‘fout’ was in de oorlog is met de jaren stelselmatig afgenomen. Toen Adolf Eichmann door de Mossad in 1960 werd ontvoerd uit Argentinië, kloeg de openbaar aanklager van Hessen, Fritz Bauer, dat hij jarenlang van overheidswege werd tegengewerkt om de man voor de rechtbank te brengen (hoewel Eichmann zijn straf niet ontliep en terechtgesteld werd in Israël).

Bauers eerste proces tegen Auschwitzbeulen kon pas twintig jaar na de oorlog beginnen, in Frankfort-am-Main. Hij kreeg de volle steun van Thomas Walther, advocaat en ‘nazi-jager,’ die zich vastbeet in al wie de dans wou ontsnappen.

Voor hem, schreef de Märkische Online Zeitung, was bewezen deelname aan moorden niet nodig, de kampbewakers waren ‘Teil der Vernichtungsmachine’ en dus medeschuldig.

De volledige omslag kwam er toen een boekhouder van Auschwitz, Oskar Gröning, in 2016 alsnog bestraft werd, een precedent dat nu ook in het geval van Sachsenhausen (en het ermee verbonden vrouwenkamp Ravensbrück) zal ingeroepen worden.

Heikel punt voor de verdachte is dat Sachsenhausen rechtstreeks vanuit Berlijn door de SS bestuurd werd, en een pak andere openluchtgevangenissen in de omtrek onder zich had.

‘Sachsenhausen war der Naziführung vor den Toren Berlins der Schauplatz für ihren Wahn der Herrschaft über Leben und Tod,’ motiveert Walther de strengere aanpak. Oftewel in het Nederlands, ‘Sachsenhausen was voor de nazi-leiding aande poorten van Berlijn het decor voor hun waan van heerschappij over leven en dood.’

Twijfel in voordeel verdachte

Een bijkomend probleem is dat niet alle bewakers reeds 21 waren toen ze in dienst werden genomen. Zo moest het proces tegen Bruno Dey plaatsvinden voor de jeugdrechtbank, en nooit meer dan twee uur per dag duren, gezien zijn hoge leeftijd.

Het is dus een heel slappe koord waarop de rechters moeten dansen. Bewijsvoering wordt, mede door het falend geheugen van de laatste getuigen, steeds hachelijker. Twijfel geldt altijd in het voordeel van de beschuldigde.

Dat is evenwel niet simpel voor SS’ers en oorlogsmisdadigers van de Wehrmacht. Josef Scheungraber kreeg in 2009 levenslang omdat hij, en diens commandant van de bergpioniers in Toscane, als vergelding voor de dood van twee soldaten veertien burgers ombrachten. De Duitse Gründlichkeit werd ze fataal. In de woorden van Klement: ‘Die Bürokratie hat fast bis zum Kriegsende funktioniert.’ De bureaucratische registratie van de moorden bleef tot het eind doorlopen.

Fritz Bauer

Gerechtigheid of wraak?