Over de sociaaldemocraat Helmut Schmidt wordt wel eens schertsend gezegd dat hij de beste ‘kanselier van de christendemocraten’ was. Een typische sociaaldemocraat was Schmidt Schnauze (Schmidt met ‘de grote bek’), de koele noorderling uit Hamburg, zeker niet. Zo koesterde de voormalige officier van de Wehrmacht ─ het leger van nazi-Duitsland ─ een zekere belangstelling voor militaire aangelegenheden en dat als lid van de Sozialdemokratische Partei Deutschlands (SPD) die op een antimilitaristisch verleden kan terugblikken. Toen hij van 1969 tot 1972 minister van defensie was onder kanselier Willy Brandt, richtte Schmidt de Bundeswehruniversitäten in Hamburg en München op, instellingen waar officieren een academische opleiding krijgen. Als kanselier waarschuwde hij in 1977 voor de verstoring van het machtsevenwicht tussen West en Oost door de opstelling van de SS-20 raketten door de Sovjets. Schmidt verdedigde dan ook het NAVO-dubbelbesluit. Dat was niet onomstreden binnen zijn eigen partij en ook bij de bevolking groeide er heel wat weerstand tegen. De partij Die Grünen was mee een product van de massale protestgolf die over de Bondsrepubliek zwiepte.

Getier

Dat Schmidt jarenlang diende bij de Wehrmacht maakte hem niet tot nationaalsocialist. In die tijd droeg hij een groot geheim met zich mee dat hem trouwens verhinderde te sympathiseren met het Derde Rijk. Pas in 1984 kwam aan het licht dat Schmidt voor een kwart Joods was (Vierteljude zoals dat in de nazitijd heette). Zijn vader was de onwettige zoon van de Joodse bankier Ludwig Gumpel. Indien de nazi’s hierachter waren gekomen, had Helmut Schmidt nooit kunnen dienen bij de Wehrmacht. Als aangestelde bij het luchtmachtministerie moest Oberleutnant Schmidt in augustus 1944 ook aanwezig zijn op de processen van het Volksgerichtshof tegen de samenzweerders van ‘der 20. Juli’ (de mislukte aanslag op Hitler). Het getier van bloedrechter Roland Freisler tegen de aangeklaagden was zo ondraaglijk dat hij aan zijn overste vroeg om die schijnprocessen niet meer te hoeven bijwonen. In april 1945 werd Schmidt krijgsgevangen genomen. In het krijgsgevangenenkamp van Jabbeke bij Brugge hoorde hij twee maand later een voordracht van de Duitse pedagoog en officier Hans Bohnenkamp onder de titel ‘Verführtes Volk’ (het misleide volk). Schmidt was er zo van onder de indruk dat hij naar eigen zeggen ‘Sozi’ (sociaaldemocraat) werd.

Loopbaan

Na de oorlog studeerde Helmut Schmidt economie om zich vervolgens politiek te engageren als lid van de SPD. Tijdens zijn rijk gevulde politieke loopbaan was hij lid van de Bondsdag, bekleedde hij verschillende ministersposten en werd hij uiteindelijk op 16 mei 1974, na het ontslag van Willy Brandt, door de Bondsdag gekozen als bondskanselier. Dat ambt bekleedde hij ook na de Bondsdagverkiezingen van 1976 en 1980 tot de christendemocraten (CDU/CSU) en een gedeelte van de liberalen (FDP) hem op 1 oktober 1982 ten val brachten en door Helmut Kohl (CDU) vervingen via een konstruktives Misstrauensvotum (een procedé waarmee de Bondsdag, het federale parlement, de zetelende kanselier naar huis stuurt en de kandidaat van de oppositie tot zijn opvolger kiest). Als kanselier blijft de naam Schmidt verbonden met de economische crisis, de terreur van de Rote Armee Fraktion (RAF), (hier zoals beschreven in mijn boek ‘Dominant Duitsland’), de Europese rekeneenheid ECU als voorloper van de euro en het NAVO-dubbelbesluit.

Duitse Herfst

Vanuit het besef dat de economische crisis van globale aard was, zocht de koele technocraat die Schmidt was, het overleg met Europese collega’s en met wereldleiders. In 1978 organiseerde hij de Economische Wereldtop in Bonn als teken dat Duitsland er economisch weer stond. Politiek had hij echter nog hardere noten te kraken. De Rote Armee Fraktion voerde een ware stadsguerrilla tegen de Bondsrepubliek. Haar leden verzetten zich tegen het burgerlijke milieu waaruit ze zelf stamden. Zo was de partner van domineesdochter Gudrun Ensslin, een van de kernleden van de RAF, de zoon van de nationaalsocialistische bard Will Vesper. Aanslagen op Amerikaanse bases in de Bondsrepubliek, ontvoeringen van en moorden op topbankiers en hooggeplaatste juristen waren schering en inslag. De ‘Deutscher Herbst’ van 1977 vormde het dramatische hoogtepunt van de extreemlinkse terreur. De RAF wilde met de ontvoering van Hanns-Martin Schleyer, voorzitter van de werkgeversorganisaties, in september 1977 de vrijlating van haar kopstukken Andreas Baader, Gudrun Ensslin en Jan-Carl Raspe afdwingen. Palestijnse terroristen ondersteunden deze eis met de kaping van een Lufthansa-toestel. Op 18 oktober 1977 bestormde de Duitse antiterreureenheid GSG 9 met succes het gekaapte toestel op de luchthaven van Mogadishu (Somalië). Die nacht pleegden de drie RAF-kopstukken zelfmoord in de gevangenis van Stammheim (Ulrike Meinhoff had een jaar eerder het voorbeeld gegeven).

Een dag later vond de politie van het Franse Mulhouse het lijk van Schleyer in de koffer van een auto. Met haar weigering om in te gaan op de eisen van de RAF had de regering Schmidt het leven van één van haar bedreigde burgers geofferd om de republiek van de afgrond te redden. Die beslissing was niet onomstreden geweest. De herinnering aan die dramatische weken zou Schmidt zijn hele leven blijven achtervolgen.

Malaise

In het tijdperk Schmidt kwam ook een nieuwe partij aan de oppervlakte als vertolking van een breder levensgevoel in de samenleving. De Grüne bekenden zich tot de vier basiswaarden ‘ecologisch’, ‘sociaal’, ‘basisdemocratisch’ en ‘geweldvrij’. Samen met de linkervleugel van de SPD leidden ze het verzet tegen het Dubbelbesluit dat de NAVO in september 1979 had aangenomen over onderhandelen met de Sovjets over hun SS-20 raketten waarbij tegelijk de optie achter de hand werd houden om toch Amerikaanse Pershing-raketten op te stellen als die onderhandelingen zouden mislukken. Voor Schmidt, die als kanselier het Dubbelbesluit, verdedigde was het op eieren lopen.

Maar ook de economische malaise liet zich gevoelen. De werkloosheid steeg in 1982 tot twee miljoen. De FDP begon meer en meer naar rechts op te schuiven met een groter geloof in de vrije markt en belastingvermindering. De SPD zwoer bij een groeibeleid. De vier FDP-ministers zagen de bui hangen en namen op 17 september 1982 op aandringen van Schmidt ontslag. Op 1 oktober bracht de CDU/CSU Schmidt ten val met het reeds vermelde konstruktives Misstrauensvotum. De FDP had verdeeld gestemd. Na de interne breuk liepen enkele liberalen over naar de SPD, zoals secretaris-generaal Günter Verheugen. Hij maakte later naam als EU-commissaris voor de Uitbreiding (van 1999 tot 2004).

Engagement

Het NAVO-dubbelbesluit was, zoals gezegd, niet onomstreden in eigen rangen. Op het partijcongres van de SPD op 18 en 19 oktober 1983 stemden slechts 14 van de 400 gedelegeerden ervoor. Maar de veiligheidspolitiek zoals Schmidt ze voorstond, werd doorgevoerd door zijn opvolger als kanselier, de christendemocraat Helmut Kohl. Met het afsluiten van het INF-verdrag tussen de Verenigde Staten van Amerika en de Sovjet-Unie op 8 december 1987 werd in feite de doelstelling van het NAVO-dubbelbesluit, de vernietiging van nucleaire en conventionele raketten en kruisraketten, gerealiseerd. Maar ondertussen had Helmut Schmidt al op 10 september 1986 afscheid genomen van de Bondsdag. Zijn politieke carrière zat er nu op.

Toch bleef hij zich engageren als publicist, redenaar en voorzitter van velerlei stichtingen en organisaties. De lijst van zijn publicaties is ellenlang. Hij is naast mede-uitgever van het gezaghebbende weekblad Die Zeit ook een veelgevraagd en opgemerkt commentator in televisie-uitzendingen, waarbij hij er bewust soms vele minuten over doet om een kort antwoord op de gestelde vragen te formuleren. Samen met zijn onafscheidelijke sigaret maakt deze koele antwoordtechniek deel uit van zijn imago.

Dweperig

Door zijn indrukwekkende loopbaan in combinatie met zijn haast Bijbelse leeftijd komt Schmidt over als een levende legende en oogst hij heel wat ontzag bij vriend en vijand. Vaak leidt dat in de publieke ruimte tot dweperig overnemen van wat de éminence grise zoal weet te vertellen. Toen hij begin december 2013 op bezoek was in Moskou, spaarde hij in het bijzijn van gastheer Vladimir Poetin, de Russische president, niet zijn kritiek op een Europese Unie die blijk zou geven van een gebrek aan leiderschap. Slechts hier en daar vielen er kritische bedenkingen te lezen, zoals bij journaliste Andrea Seibel, over het feit dat iemand als Schmidt uitgerekend bij Poetin zijn beklag gaat doen. Ook een historicus als Michael Wolffsohn, professor aan de Bundeswehruniversität München, vraagt zich af of Schmidt eigenlijk wel de eretitel van ‚belangrijkste Bondskanselier‘ verdient. Schmidt mocht dan wel een goede manager geweest zijn, maar volgens Wolffsohn kan hij niet prat gaan op baanbrekende historische prestaties zoals Konrad Adenauer op zijn Westbindung (integratie in het Westen), Willy Brandt op zijn Ostpolitik (toenadering tot het Oostblok) en Helmut Kohl op de Wiedervereinigung (de eenmaking van de twee Duitse staten). Maar volgens Wolffsohn is het aureool van Schmidt te wijten aan het natuurlijke ontzag dat Altersweisheit (wijsheid op hoge leeftijd) nu eenmaal afdwingt.

Foto ® Reporters

<Vindt u dit artikel informatief? Misschien is het dan ook een goed idee om ons te steunen. Klik hier.>

Günter Verheugen

Nu zwijgen ze stilletjes

Helmut Schmidt, de man met de grote bek