Igor Vasiljevitsj Ivanov wordt op 8 januari 1947 geboren in Leningrad. Zijn moeder, die hem alleen opvoedt, leert hem op vijfjarige leeftijd schaken. Ook is de kleine Igor zeer muzikaal. Hij ontwikkelt zich al snel tot een uitstekende pianist. Als hij veertien is, overlijdt zijn moeder. Igor komt in een weeshuis terecht. Dankzij zijn muzikale talent heeft hij enkele voorrechten. De jeugdige klavierspeler beschikt over een eigen kamer en krijgt veel tijd om zijn vaardigheden verder te ontwikkelen.

Beroepsschaker voor Tadzjikistan en Oezbekistan

Hoewel zijn moeder wilde dat hij concertpianist zou worden, begint Ivanov een studie wiskunde aan de universiteit van Leningrad. Deze opleiding rondt hij echter niet af. Hij verkiest het schaakspel en gaat als trainer aan de slag voor de Leningradse schaakclub van het leger. Langzamerhand wordt hij door deelname aan toernooien steeds bekender. Hij krijgt een uitnodiging om voor het team van Tadzjikistan te gaan spelen. Hier is hij een jaar lang werkzaam. In 1978 wordt hij tweede op een toernooi in het Letse Daugavpils, waar hij remise speelt tegen Garry Kasparov.

Daarna neemt hij een nieuwe uitdaging aan als schaker voor de officiële ploeg van Oezbekistan. In 1979 maakt Ivanov voor dit team furore door op 23-jarige leeftijd grootmeester Anatoli Karpov te verslaan tijdens de Spartakiade van de Sovjet-Unie. Over zijn speelstijl in deze periode zegt hij achteraf: ‘Ik speelde zonder vrees en enige zin voor verdediging.’ In 1980 valt Ivanov dan ook de bijzondere eer te beurt met de Sovjetdelegatie deel te mogen nemen aan een internationaal kampioenschap op Cuba.

Sovjet-Cubaanse vriendschap

Tijdens het toernooi in de Cubaanse hoofdstad vraagt Igor Ivanov de Duitse schaker en latere grootmeester Helmut Pfleger om hulp. Pfleger: ‘Wij hebben op Cuba tegen elkaar gespeeld. Ik kende hem niet. Hij had de Sovjet-Unie daarvoor ook nog nooit verlaten. Hij had Karpov in een mooie partij verslagen en daarmee kennelijk de reis naar Cuba verdiend. ‘s Avonds was er een feest ter ere van de Sovjet-Cubaanse vriendschap waar ik naast hem zat. Igor legde me op handen en voeten uit dat hij wilde vluchten. Ik maakte nog een dolletje met hem door tijdens het feest in het Spaans luid te verkondigen dat kameraad Ivanov zeker ook nog wat zou willen zeggen over de Sovjet-Cubaanse broederschap. Dat was natuurlijk het laatste wat hij wilde.’

‘Hij had verschillende kinderen van verschillende vrouwen en wilde de Sovjet-Unie absoluut adieu zeggen. Hij vertelde me dat er op de retourvlucht naar Moskou een tankstop op Gander International Airport in het Canadese Newfoundland zou worden gemaakt. Ik probeerde hem in het Engels en Frans te leren wat hij zou moeten zeggen en heb het in beide talen voor hem opgeschreven. Zodat hij tijdens de tussenlanding asiel kon aanvragen. Ik was er geenszins van overtuigd dat het allemaal zou lukken. Maar uiteindelijk is het dus goed gegaan.’

Ontsnapt aan de KGB

Tijdens de tussenstop in Canada mogen de passagiers van boord voor een bezoek aan de transitzone. Ivanov weet aan de aandacht van de meereizende KGB-medewerker te ontglippen en begeeft zich naar een duty free winkel op de eerste etage van de luchthaven. Hij geeft het briefje van Pfleger aan een verkoopster. Ze leest, verdwijnt en komt na een paar minuten terug met de politie. De Canadese agenten nemen Ivanov mee. Uit de verte scheldt de begeleider van de geheime dienst hem in het Russisch en Engels uit voor alles wat mooi en lelijk is. Ivanov wordt ondergebracht in een hotel in de stad. Hij kan de slaap niet vatten. Het angstbeeld van KGB-agenten die hem komen ontvoeren en met veel bombarie naar Moskou deporteren spookt door zijn hoofd.

De volgende ochtend wordt Ivanov opgepikt door een ambtenaar die hem verhoort. Het resultaat is dat hij, ondanks felle protesten uit de Sovjetambassade, asiel krijgt in Canada. De gewonnen vrijheid brengt echter ook economische onzekerheid met zich mee. In de Sovjet-Unie verdiende hij zijn brood als fulltime beroepsschaker en trainer. In het vrije Noord-Amerika van de jaren tachtig bestond dit beroep feitelijk niet. Niet in de Verenigde Staten en zeker niet in Canada. Desalniettemin krijgt Ivanov al snel voet aan de grond in de lokale schaakwereld. Hij wint tussen 1981 en 1987 viermaal het Canadese kampioenschap.

Op jacht naar ‘chicken points’

Spelers uit de hele wereld kennen het World Open Chess Tournament in de Verenigde Staten. In 1981 won Ivanov hier de enige maal in zijn carrière de eerste prijs van 5000 dollar. Dit prestigieuze toernooi wordt echter slechts eenmaal per jaar gehouden. Bovendien is de concurrentie moordend. Met meer dan duizend deelnemers is zelfs de beste speler niet zeker van de overwinning. De tijd en moeite staan voor een professional die uitsluitend wil schaken in geen verhouding tot een onzekere, mogelijke opbrengst.

Om te kunnen leven van het schaken, moet Ivanov het hebben van deelname aan kleinere toernooien. Daarom verhuist hij aan het begin van de jaren negentig naar de VS. Al in 1997 heeft de schaakdissident negen overwinningen in de United States Chess Federation (USCF) Grand Prix op zijn naam staan. Dit is een jaarlijkse competitie waarbij elk toernooi dat op zijn minst $300 aan prijzen toekent zich mag aansluiten. Voor elke gewonnen prijs verzamelen de deelnemers zogenaamde ‘chicken points’, genoemd naar de fastfoodketen Church’s Chicken die de competitie in 1980 in het leven riep.

Met de bus van Los Angeles naar de Oostkust

Aan het einde van het jaar gaan prijzen naar de spelers met de meeste punten. De eerste prijs bedraagt meestal 10 000 dollar. Het stimuleert grootmeesters mee te doen aan kleine regionale toernooien die ze anders zouden mijden. Ivanov legt enorme afstanden af om zijn eerste plaats in de Grand Prix veilig te kunnen stellen.

Genna (Gennadi) Sosonko, meervoudig Nederlands schaakkampioen en eveneens van Russische komaf: ‘Igor reisde door het hele land en speelde bijna elke week. Op een dag, nadat hij bijna drie dagen met de bus van Los Angeles naar de Oostkust was gereden, stopte hij in een klein stadje. De bus ging niet verder. Hij vroeg of het ver was naar zijn bestemming. – ‘Ongeveer twintig minuten langs die weg…’ Igor liep vijf uur en kwam pas tegen het ochtendgloren op het toernooi aan. Het kwam bij niemand op dat iemand die afstand te voet zou afleggen… Ondanks de slapeloze nacht scoorde hij vijf op vijf punten.’

Zwerfzieke drinker

Aan het einde van de jaren negentig gaat Ivanov het rustiger aandoen. Hij reist minder en geeft les aan jeugdspelers van de plaatselijk schaakclub. Op 17 november 2005 overlijdt hij op 58-jarige leeftijd in zijn woonplaats St. George. Hoewel hij al begin jaren tachtig duidelijk het niveau van een grootmeester had, werd hem deze titel hem door de Fédération Internationale des Échecs (FIDE) pas tijdens zijn laatste levensjaar toegekend. De jarenlange vertraging was het gevolg van bureaucratische problemen bij de puntenregistratie in de VS, maar had ook te maken met de pertinente weigering van de Sovjetschaakbond zijn prestaties in de jaren zeventig door te geven aan de FIDE.

Helmut Pfleger: ‘Igor was een echt gezelschapsmens. Na de toernooien ging hij graag achter de piano zitten. Eigenlijk vond iedereen hem sympathiek. Hij dronk en was zwerfziek, maar op zijn eigen manier heeft hij zeker een goed leven geleid.’

Genna (Gennadi) Sosonko

Een vluchtveld voor Ivanov