De rechts-nationalistische Alternative für Deutschland (AfD) zag eind december 2021 twee van haar parlementsleden opstappen. Uwe Witt en Johannes Huber zegden beiden hun partijlidmaatschap op. Maar in plaats van zijn mandaat aan de partij terug te geven besloot een van hen, de 62-jarige Uwe Witt, verder in de Bondsdag, het federale parlement, te blijven zetelen als onafhankelijke. Het aantal ‘Fraktionslose’ steeg daarmee tot vier, een te verwaarlozen minderheid in een parlement dat 736 leden telt.

Keizerrijk en Weimarrepubliek

Op 18 januari — toevallig of niet ook de dag waarop het Duitse keizerrijk was gesticht in 1871 — maakte Witt het nieuws bekend dat hij toegetreden was tot de Deutsche Zentrumspartei (kortweg Zentrum). En daarmee is Zentrum sinds 1957 voor het eerst weer vertegenwoordigd in de Bondsdag. Het Duitse parlement krijgt er dus een extra partij bij, naast de zeven bestaande: de christendemocraten van CDU en CSU (die samen één fractie vormen), de sociaaldemocraten van SPD, de liberalen van FDP, de groenen (Bündnis90/Die Grünen), de linksradicalen (Die Linke) en AfD.

Zentrum mag dan wel een splinterpartij zijn, ze kan zichzelf ook de oudste, want steeds onder dezelfde naam optredende partij van Duitsland noemen*. Ze werd in 1870 opgericht als de belangenvertegenwoordigster van het katholieke bevolkingsdeel. Ze heeft een erg belangrijke rol gespeeld in het keizerrijk (1871-1918), meer bepaald tijdens de ‘Kulturkampf’. Toen bond Otto von Bismarck als kanselier van een Pruisisch-protestants gedomineerde staat de strijd aan met de katholieke kerk. Van 1 november 1917 tot 30 september 1918, in het laatste jaar van Wereldoorlog I, leverde de partij met Georg Graf von Hertling zelfs een rijkskanselier. Tijdens de Republiek van Weimar (1919-33) hadden vijf kanseliers een ‘Parteibuch’ (partijlidmaatschap) van Zentrum. De bekendste onder hen waren Heinrich Brüning, de zogenaamde ‘Hungerkanzler’ (zie portret), en Franz von Papen (partijloos sinds 3 juni 1932), de man die Adolf Hitler mee in het zadel heeft gehesen.

Derde Rijk

De opkomst van die laatste figuur verklaart de ondergang van Zentrum. De nationaalsocialisten wilden na hun ‘Machtergreifung’ op 30 januari 1933 komaf maken met alle andere partijen. Ze verboden de linkse partijen, de SPD en de communistische KPD, en voerden de druk op de ‘burgerlijke’ (zoals de katholieke en de liberale partijen) op om zichzelf te ontbinden. En dat laatste deed Zentrum dan ook op 5 juli 1933. Tijdens het Derde Rijk werden vele gewezen mandatarissen van Zentrum vervolgd omdat er vanuit het katholieke Duitsland altijd al een sterk voorbehoud had geleefd tegenover het nationaalsocialisme (de opstelling van de — overigens uit de partij getreden — Franz von Papen was van uitzonderlijke aard).

Conservatief-sociaal

Na de oorlog werden de meeste partijen heropgericht in de geallieerde bezettingszones (1945-1949), sommige onder een andere naam of met een andere opstelling. De CDU en haar Beierse zusterpartij CSU verstonden zichzelf als interconfessioneel. Dat wil zeggen, ze richtten zich tot zowel katholieken als protestanten (waar de Zentrumspartei de partij van de katholieken was). Niettemin waren er toch enkele politici die de Zentrumspartei heroprichtten. Zij vonden CDU immers ‘te rechts’ en niet conservatief-sociaal genoeg. De partij bleef echter een muurbloempje in de Bondsrepubliek. In 1953 kwam ze met 0,8% van de stemmen in de Bondsdag. Er gold toen nog geen vijfprocent-kiesdrempel. In 1957 echter was het amen en uit voor haar parlementaire bestaan.

De partij bekent zich tot de ‘christelijk-joodse wortels van Europa’ en verdedigt solidariteit en het welzijn van de gemeenschap. Het is dat christelijk-sociale dat Witt aansprak. Binnen de AfD behoorde hij tot de gematigde strekking. Dat leidde bij hem tot ergernis over de ‘Flügel’ rond Björn Höcke, die een extreemrechts imago heeft. Witt dreigde regelmatig uit de partij te stappen als er ‘Grenzüberschreitungen’ optraden in de zin van aangebrande handelingen en uitspraken van AfD-mandatarissen. Eind december was de maat vol voor hem.

Kritiek

Er is ook kritiek op zijn overstap. Witt heeft immers zijn mandaat in de Bondsdag (van 2017 tot 2021 en van 2021 tot 2025) in de wacht gesleept dankzij het relatief sterke verworteld-zijn van de AfD in het politieke landschap. Zelf stelt hij dat hij juist eerlijk is tegenover zijn kiezers. Hij zou hun altijd verzekerd hebben dat extreemrechtse posities binnen de AfD een brug te ver waren voor hem en hij in dat geval zijn conclusies zou trekken. Na zijn uittreding uit de AfD zouden verschillende partijen hem zelfs aan boord hebben willen halen. Welke zegt hij niet.

Zentrum verheugt er zich uiteraard over in de Bondsdag vertegenwoordigd te zijn door een parlementslid dat een grote expertise op het vlak van arbeids- en sociale vraagstukken bezit. Toch leeft er her en er bij Zentrum ook wel vrees voor ‘besmetting’. De partij is in ieder geval niet zinnens een opvangbekken voor misnoegde AfD-politici te worden.

Om het even hoe de beoordeling van de parlementaire ‘gedaanteverwisseling’ van Witt uitvalt, alleen al in vergelijkend-historisch opzicht is het opmerkelijk om vast te stellen dat de partij die als nieuwkomer de Bondsdag vervoegt tegelijk ook de oudste is. Het is alsof samen met Witt nu ook een geest gehuld in traditie en historisch patina het halfrond van het Duitse parlement is binnengeslopen.

*De voorloper van de sociaaldemocratische SPD werd in 1863 onder de naam Allgemeiner Deutscher Arbeiterverein (ADAV) opgericht door Ferdinand Lassalle.

Georg Graf von Hertling

Van AfD naar Zentrum