Met de val van de Berlijnse Muur in de herfst van 1989 verloor de marxistisch-leninistische DDR haar vuistpand. Hoe zou het Oost-Duitse regime zich nog kunnen handhaven als beide delen van Duitsland vanaf dan naar elkaar begonnen toe te groeien? Duitse eenwording was nog maar een kwestie van tijd. Wat was de rol van Michail Gorbatsjov (1931-2022) hierin?

Frankrijk en Groot-Brittannië huiverden bij de gedachte aan een nog sterker en machtiger Duitsland. Maar de Verenigde Staten van Amerika hadden al gauw het geopolitieke belang van ‘9 november 1989’ onderkend. Ook Gorbatsjov, secretaris-generaal van de Communistische Partij van de Sovjet-Unie (CPSU), zag begin 1990 in dat de Duitse eenheid ‘onvermijdelijk’ was. De Duitse bondskanselier Helmut Kohl bezocht hem op 10 februari 1990 in Moskou.

Hij wist de baas in het Kremlin ervan te overtuigen dat niet de vier ‘Siegermächte’ – de vier overwinnaars van de Tweede Wereldoorlog – maar de twee Duitse staten in overleg met hen over hun lot dienden te beslissen, binnen het zogenaamde ‘2+4’-proces. Een maand later, op 18 maart om precies te zijn, vonden er voor het eerst vrije verkiezingen plaats in de DDR. Het partijenkartel onder de programmatische naam ‘Allianz für Deutschland’ behaalde met 48,15% een kletterende stembusoverwinning. Het was duidelijk in welke richting de Oost-Duitse burgers de staatstrein wilden zien rijden.

NAVO-lidmaatschap

Welke consequenties zou een te verwachten Duitse eenmaking hebben voor de veiligheidsarchitectuur in Europa? De Amerikaanse president Georg W. Bush en Gorbatsjov– sinds maart 1990 ook staatspresident van de Sovjet-Unie – kwamen op 30 mei van dat jaar in Washington overeen dat Duitsland zelf over zijn toebehoren tot een militair bondgenootschap mocht beslissen. Aangezien de Bondsrepubliek – ‘West-Duitsland’ – de grotere broer van de DDR was, leed het geen twijfel dat een verenigd Duitsland binnen de NAVO zou blijven. De vraag was wat de modaliteiten van dat lidmaatschap zouden zijn en onder welke voorwaarden de Sovjet-Unie er mee zou akkoord gaan.

Partijcongres

Als het Westen het spel te hard zou spelen, zouden de binnenlandse tegenstanders van Gorbatsjov wel eens dwars kunnen gaan liggen. De Sovjet-Unie stond er bovendien economisch slecht voor. Het gevaar bestond dat ze haar buitenlandse schulden niet zou kunnen betalen. Zou Gorbatsjov zich in zo een situatie kunnen handhaven op het 28ste congres van de CPSU dat van 3 tot 13 juli plaatsvond in Moskou? Mocht hij ten val komen, zouden de Duitsers hun dromen over een verenigd Duitsland wel kunnen opbergen. De Bondsrepubliek kwam over de brug met een krediet van vijf miljard DM (nominaal 2,5 miljard €). Daarmee keerde de rust op het partijcongres terug.

Russische troepen

Kohl en Gorbatsjov konden nu met een gerust hart verder onderhandelen. En ze deden dat in Archiz, het gastenverblijf van Gorbatsjov in de noordelijke Kaukasus van 14 tot 16 juli. De Sovjet-Unie ging ermee akkoord dat het verenigde Duitsland lid van de NAVO zou worden. Dat betekende dus de uitbreiding van het Bondgenootschap op het Oost-Duitse territorium. Als tegenprestatie beloofde Duitsland enerzijds af te zien van de productie en het bezit van ABC-wapens (atomaire, biologische en chemische wapens) en anderzijds de troepenmacht van de Bundeswehr te begrenzen tot 370.000 manschappen.

Bovendien zegde Bonn – toen nog de hoofdstad van de Bondsrepubliek – financiële hulp toe aan de Sovjet-Unie ter waarde van 15 miljard € in ruil voor de terugtrekking van de Russische troepen uit Oost-Duitsland. In totaal ging het om 546.200 officieren en soldaten samen met hun familieleden. Ze namen bij hun terugkeer naar de Sovjet-Unie 123.629 stuks aan zwaar wapentuig mee. De hele operatie nam vier jaar in beslag en werd op 31 augustus 1994 afgesloten met een plechtige viering in het Schauspielhaus aan de Gendarmenmarkt in Berlijn.

Kritiek op Gorbatsjov

Het meest gevoelige aspect van de onderhandelingen betrof dus het NAVO-lidmaatschap van het herenigde Duitsland. In het Twee-plus-Vier-Verdrag dat op 12 september 1990 In Moskou werd ondertekend, was vastgelegd dat er geen NAVO-troepen en geen atoomwapens op Oost-Duits territorium zouden gestationeerd worden. In Rusland is er later kritiek op Gorbatsjov geuit als zou hij onvoldoende harde voorwaarden hebben gesteld. Wat had hij dan moeten doen?

Ook de terugtrekking van NAVO-troepen uit West-Duitse territorium eisen? Dat zou in de ogen van de Westerse mogendheden neergekomen zijn op een soort neutralisering van Duitsland, een optie die al van de baan was sinds Konrad Adenauer, de eerste bondskanselier, in maart 1952 de nota van Stalin over een verenigd, maar neutraal Duitsland van de hand had gewezen. Ook zouden diplomaten tijdens de onderhandelingen gezegd hebben dat de NAVO niet verder oostwaarts zou uitbreiden, maar die belofte is nergens verdragsrechtelijk vastgelegd.

‘Russlandversteher’

Een andere kritiek op Gorbatsjov luidt dat hij de Duitse eenmaking zich veel te snel heeft laten voltrekken. De Duitsers zelf hadden haast. De Oost-Duitse burgers hadden genoeg van veertig jaar ‘reëel existerend socialisme’ en wilden zo vlug mogelijk leven zoals hun West-Duitse broeders en zusters.

In ieder geval waren en zijn de Duitsers Gorbatsjov heel dankbaar voor zijn inschikkelijke houding tegenover het eenmakingsproces. Een neveneffect daarvan is de goodwill die het Duitse politieke en economische establishment sedertdien aan de dag heeft gelegd tegenover Rusland. Naast de historische banden verklaart dit ook het fenomeen van de ‘Russlandversteher’ dat op de dag van vandaag veel invloed uitoefent in de Bondsrepubliek, niet in het minst in het oostelijke deel van Duitsland.

Georg W. Bush

Het zwaarwegende ‘Ja’ van Michail Gorbatsjov