De Democratische Republiek Congo viert dit jaar zestig jaar onafhankelijkheid van België. Helaas valt er niet veel te vieren voor de Congolezen. De vele onheilstijdingen die ons uit Congo bereiken sporen met de rapporten die over het land gepubliceerd worden. Conflicten, ebola-uitbraken, corruptie, armoede enzovoort. In de Index van de menselijke ontwikkeling van de Verenigde Naties voor het jaar 2019 staat het land bijvoorbeeld op plek 179 (op 189 geëvalueerde landen). Deze ranking maakt een balans op van de menselijke ontwikkeling naar levensverwachting, scholingsgraad en inkomen per capita. België staat er op de zeventiende plaats. Congo presteert ook lamentabel slecht op de ranglijst van Transparency International (2019: 168ste op 180 landen), de Global Peace Index (2019: 155ste op 163) en tig andere lijsten. Op één lijst staat Congo wel in de top vijf: de Fragile States Index. Opnieuw: België doet het goed tot zeer goed in deze evaluaties.

Velerlei oorzaken

De plaats die beide landen innemen op internationale ranglijsten is natuurlijk niet eenduidig toe te schrijven aan de kolonisatie. Het valt te verwachten dat België ook zonder de kolonisatie hoger zou staan op dergelijke internationale ranglijsten. Zo betoogt de Amerikaanse historicus en antropoloog Jared Diamond, in zijn boek Zwaarden, paarden en ziektekiemen, dat de verschillende geografische ligging, met milieuverschillen, een cruciale rol speelt in het overleven van beschavingen en in de huidige geopolitieke machtsverhoudingen. België ligt binnen de gunstige Euraziatische gordel en heeft daarvan historisch de vruchten geplukt. De ontwikkeling van de landbouw en de industrialisering, werkelijke motoren van welvaart, zijn schatplichtig aan deze gunstige ligging. Congo haalt minder historisch voordeel uit zijn ligging in Sub-Sahara-Afrika.

Enorme grondstoffenreserves

De kolonisatie mag dan wel niet de enige reden voor dit verschil zijn, ze heeft het verschil wel gigantische proporties laten aannemen. Congo benut niet zijn volle potentieel, en dat is een understatement van formaat. Het heeft nochtans een enorme grondstoffenrijkdom, zijn klimaat en regenwouden zijn een belangrijke troef en zijn bevolking is jong. De kolonisatie door onze koning Leopold II van 1885 tot 1908 en daarna door België tot 1960 heeft dat potentieel structureel voor Belgische belangen geüsurpeerd. Na de onafhankelijkheid moest België de Congolese taart met andere partijen delen. Zo schoof ook president Mobutu aan, van wie wel eens gezegd wordt dat hij de ‘grootste staatskleptomanie ter wereld’ installeerde. Vandaag zwaait China er de plak. En het Congolese volk? Dat vangt in het beste geval wat kruimels.

Individuele en collectieve verantwoordelijkheid

Voor vele arme Congolezen is een voldoende gevoede kroost naar bed sturen al een immense prestatie. Uit de meest recente cijfers van de Wereldbank, die dateren van 2012 (maar in 2020 geüpdatet zouden worden), blijkt dat 76,6% van de bevolking dat de internationale armoedegrens (d.i. een inkomen van 1,90 US dollar per capita per dag) niet haalt. Neem dan maar eens je lot in eigen handen, en bij uitbreiding dat van je land, wanneer je continu in overlevingsmodus verkeert. En de machthebbers zich nauwelijks om je bekommeren.

De chaotische onafhankelijkheid in 1960 en de daaropvolgende voortgezette Belgische inmenging in de interne keuken van zijn voormalige kolonie droegen niet echt bij aan een zorgende staat die zijn burgers kansen geeft. Zo kon generaal Mobutu Sese Seko na een staatsgreep in 1967 tot diep in de jaren ’90 dictator (van het niet-verlichte genre) blijven van Zaïre. Met actieve steun van België. Patrice Lumumba, de eerste democratisch verkozen premier van de Democratische Republiek Congo, verging het minder goed. Hij werd in 1960 al afgezet en in 1961 vermoord. Met Belgische betrokkenheid. Hij liep niet in de Belgische pas.

Hoe had Congo eruit gezien mocht België zijn democratische en economische ontwikkeling ondersteund hebben?

Congolese gemeenschap in België

Dan is de Congolese gemeenschap in België er beter aan toe. Maar hoeraberichten zijn ongepast. Discriminatie van overheidswege ligt min of meer achter ons, al laat ik even de lopende discussie rond ethnic profiling en geweld bij de politie buiten beschouwing. Discriminatie op de arbeidsmarkt daarentegen is nog heel aanwezig. Uit een studie van de Koning Boudewijnstichting uit 2017 blijkt bijvoorbeeld dat Afro-descendenten met Congolese, Rwandese en Burundese origine hoog opgeleid zijn (60% heeft een diploma hoger onderwijs). Toch ligt hun werkloosheidcijfer vier keer hoger dan bij Belgen.

Ook voor het huren van een huis bestaat bij de meeste Afro-descendenten het gevoel niet dezelfde kansen te krijgen als Belgen zonder migratieachtergrond. De heel actuele idee om dit gevoel te objectiveren via praktijktests of monitoring of hoe men dit ook wil noemen, zal het debat verrijken. De vraag is evenwel niet of er een probleem is, maar hoe groot het is. De Black lives matter-beweging vormt een zoveelste oproep aan politici en eigenlijk aan de ganse bevolking om dit probleem te erkennen en het aan te pakken.

Misdrijf

De ware impact van de kolonisatie, toen en nu, op de Congolezen in Congo en in België, moet uiteraard nog verder uitgespit worden. Dan spreken we evenwel over de verzwarende omstandigheden. In sommige gevallen misschien zelfs over de verzachtende omstandigheden, wanneer hier en daar gunstige gevolgen aan de kolonisatie opgehangen zouden kunnen worden. Het misdrijf van de kolonisatie en de morele verwerpelijkheid ervan zullen overeind blijven, ongeacht die verzwarende (of verzachtende) omstandigheden.

Leopold II en België komen theoretisch gezien misschien nog weg met de controversiële internationale rechtsregel van de ontdekkingsleer. Dat is een eenzijdig door westerse koloniale mogendheden gefabriceerde regel. Hij stelde dat de rechten op een territorium berusten bij de overheid wiens onderdanen naar dat land gereisd zijn en dat land bezet hebben. Op voorwaarde dat de inwoners van dat land geen onderdanen waren van een Europese christelijke monarch. Een mond vol. Je moet echter geen jurist zijn om te snappen dat dit principe weinig te maken had met recht en alles met de platte legitimering van opportunistisch kolonialisme.

Leopold II, de vorst die ons land zoveel materiële voorspoed en later ook protserige standbeelden schonk, heeft de bedenkelijke eer om de eerste persoon te zijn die van ‘misdaden tegen de menselijkheid’ beschuldigd is. Georges Washington Williams, een Amerikaanse schrijver rond de Afro-Amerikaanse geschiedenis, publiceerde in 1890 een open brief aan Leopold II. Daarin bestempelde hij Leopolds praktijken als ‘misdaden tegen de menselijkheid’. Toen België, onder meer wegens de toenemende kritiek over die wanpraktijken, in 1908 de kolonie formeel annexeerde, ontstond Belgisch-Congo. De wreedheden verminderden, maar verdwenen niet. U moet maar eens naar de onvolprezen reeks ‘Kinderen van de kolonie’ kijken.

Moreel verwerpelijk

De oprichting van Congo-Vrijstaat als de persoonlijke speeltuin annex wingewest van Leopold II was moreel verwerpelijk. De instandhouding ervan door België onder de naam Belgisch-Congo was dat evenzeer. De kolonisatie is immers een voortdurende voltrekking van een westers superioriteitsdenken. De Engelse dichter Rudyard Kipling bestempelde de kolonisatie zelfs als ‘the white man’s burden’, ofte de morele verplichting van de blanke om de barbaar te koloniseren. De Afrikaanse bevolking werd eigenlijk een dienst bewezen.

Om even bij Kipling te blijven. Zijn gedicht vertolkte de filosofie van de drie C’s van het kolonialisme: commerce (handel), civilisering en christendom. De laatste twee concepten poogden het morele blazoen van de kolonisatie op te poetsen. Ze zetten echter het misplaatste westerse superioriteitsgevoel enkel maar in de verf.

Raar maar waar. Ook vele politieke filosofen uit de negentiende eeuw legitimeerden de kolonisatie. Zelfs wanneer ze tegelijkertijd hoog opliepen met universalisme en gelijkheid. Het kolonialisme, zo poneerde de invloedrijke Engelse denker John Stuart Mill, was erop gericht om ook deze wilde samenlevingen klaar te stomen voor liberale instituties en zelfbestuur. De kolonisator was een soort van ‘trustee’, een coach die de Afrikanen moest begeleiden in hun ontwikkeling.

Deze civiliseringsmissie ging vanaf het einde van de negentiende eeuw hand in hand met een missioneringsmissie. De verspreiding dus van het katholieke geloof langs de Congostroom. Wie in het spoor van de kolonisator zijn geloof gaat slijten, wat zeg ik, opleggen, beschouwt zijn gastheren en -dames duidelijk niet als zijn gelijken. Zeker wanneer je je als Kerk kritiekloos inschrijft in het koloniale project. Meer nog: volgens Mathieu Zana Etambala, historicus gespecialiseerd in de geschiedenis van Congo, hadden Leopold II en de missionarissen misschien niet dezelfde agenda, maar rekenden ze wel op elkaar. Ze vormde, tezamen met de grote bedrijven, de drie pijlers van het koloniale systeem.

Verontschuldigingen

Welk facet van de kolonisatie ook belicht wordt: België draagt een verpletterende verantwoordelijkheid. Voor de daad zelf en voor haar gevolgen, ook zestig jaar na de dekolonisatie.

Het komt een multidisciplinair team van juristen, historici, economen en vele andere specialisten toe om de precieze verantwoordelijkheid toe te wijzen. Er ligt evenwel meer dan voldoende schuld op tafel om verontschuldigingen aan te bieden bij het Congolese volk. Zelfs als dit tot een vervolgdebat rond herstelbetalingen zou kunnen leiden.

Een expertengroep van de Verenigde Naties vroeg België in 2018 om zijn verontschuldigingen aan te bieden voor het koloniale verleden. De Belgische politieke verantwoordelijken gaven evenwel lang niet thuis. Enkele voorzichtige openingen niet te na gesproken. Dat is uitermate inconsequent. België is de eigen normen en waarden steeds scherper gaan formuleren. En heeft een licht verkrampte verhouding met migratie naar het eigen grondgebied ontwikkeld. Dan zou je verwachten dat het zijn verantwoordelijkheid neemt en zich verontschuldigt voor zijn eigen koloniale verleden. Al is het maar omdat een verontschuldiging ook een nieuwe verhouding kan inluiden tussen het Belgische en het Congolese volk. Hier en in Congo zelf.

Daarom is de oproep van Joachim Coens, voorzitter van de CD&V, om eindelijk werk te maken van excuses voor ons koloniale verleden heel belangrijk. De inhoud, modaliteiten en vooral de uitspreker van de excuses (de Koning, de federale regering, het Belgische volk?) bepalen, dreigt evenwel een werk van lange adem te worden.

George Washington Williams

Weinig reden tot feesten in Congo