Dinsdag 22 december 1970, rond de klok van 16 uur. In de roodpluchen zaal van de Senaat veren de Rechterzijde – zoals de fracties van CVP en PSC genoemd worden – en zo goed als alle socialistische senatoren recht. Onder hun uitbundig applaus keert eerste minister Gaston Eyskens van het spreekgestoelte naar de regeringsbanken terug. Hij heeft tevreden vastgesteld dat de grondwetsherziening tot een goed einde is gebracht en de senatoren gedankt die dat mogelijk gemaakt hebben, inzonderheid die van de liberale oppositie. Vlak voor zijn toespraak had de Senaat, met een laatste stemming, een punt achter de herziening van de grondwet gezet. En achter het unitaire België.

‘Vernieuwde structuur’

De regering-Eyskens (CVP-PSC-BSP) was na de ‘Leuven Vlaams’-verkiezingen van maart 1968 aangetreden. Ze had van de herziening van de grondwet haar hoofdopdracht gemaakt, om België – in Eyskens’ woorden – ‘een vernieuwde structuur’ te geven.

Tot tweemaal toe, in de zomer van 1969 en die van 1970, was het herzieningsproces vastgelopen. De regering had in het parlement niet de tweederdemeerderheid die nodig is om de grondwet te wijzigen en was op steun van de oppositie aangewezen. Nadat de Volksunie in juni 1970 beslist had niet meer mee te werken aan de ‘grendelgrondwet’, kon Eyskens alleen nog op de liberale PVV rekenen. Onder invloed van haar machtige Brussels-francofone federatie die, met de hete adem van het FDF in de nek, niet wilde weten van de begrenzing van ‘Brussel’ tot de 19 gemeenten, was die partij echter weinig coöperatief. Op de koop toe deden ook enkele Brusselse Franstalige socialisten lastig over dat ‘carcan’.

Na de gemeenteraadsverkiezingen van 11 oktober 1970 werd de PVV inschikkelijker. Het verkiezingssucces van het FDF deed de liberalen terugschrikken voor een politieke crisis en vervroegde verkiezingen. Eyskens greep de opening die ze maakten aan om op 19 november voor de derde keer met compromisteksten naar het parlement te trekken.

Heet hangijzer Brussel

De grondwetsherziening was al een eind opgeschoten doordat de Kamer en/of de Senaat, alle moeilijkheden ten spijt, al een dozijn nieuwe of herziene artikelen hadden aangenomen. Hét hete hangijzer bleef de begrenzing van Brussel als taalgebied en agglomeratie tot de 19 gemeenten (de afbakening van het gewest was sowieso naar later doorgeschoven).

Eyskens kwam de PVV tegemoet door de begrenzing van het taalgebied tot de 19 gemeenten niet in de grondwet te ‘betonneren’, zoals de Vlamingen voorstelden. De Franstalige Brusselaars moesten wel aanvaarden dat de zes randgemeenten-met-faciliteiten die sinds 1963 een apart arrondissement vormden en die ze wilden annexeren, met een gewone wet bij het arrondissement Halle-Vilvoorde en dus het Nederlandse taalgebied zouden worden gevoegd.

De agglomeratie zou met een gewone wet beperkt worden tot de 19 gemeenten, maar later onder bepaalde voorwaarden wel uitgebreid kunnen worden. Eyskens zegde ook toe de agglomeratie snel op te richten. Zo zou het daaraan gekoppelde herstel van de ‘vrijheid van het gezinshoofd’ – de ‘prijs’ die de Vlamingen al in 1969 hadden betaald voor de begrenzing van Brussel – al op 1 september 1971 kunnen ingaan. (Door de ‘liberté du père de famille’ konden Vlaamse ouders in Brussel hun kinderen weer naar een Franstalige school sturen; sinds 1963 was dat niet toegestaan).

‘Uur van de waarheid’

Vanaf de eerste week van december behandelden de bevoegde commissies van Kamer en Senaat de nieuwe grondwetteksten. De plenaire bespreking begon op 8 december in de Kamer en op 10 december in de Senaat.

In de Kamer leidde Eyskens de debatten in met een korte mededeling. Hij zei dat het ‘uur van de waarheid en van de definitieve verantwoordelijkheden’ gekomen was en dat ‘wij de moed moeten opbrengen een compromisoplossing te aanvaarden’. Na een toelichting van de nieuwe voorstellen voor Brussel riep hij de Kamerleden op eerst het wetsontwerp over de zes randgemeenten en vervolgens, en in die volgorde, de nieuwe grondwetsbepalingen 3bis (taalgebieden), 108ter (Brusselse agglomeratie) en 59bis (Cultuurraden) goed te keuren.

Omdat zij de Vlamingen niet helemaal vertrouwden, eisten de Franstalige liberalen dat eerst het strakke tijdschema voor de oprichting van de Brusselse agglomeratie en de invoering van taalvrijheid in het onderwijs in een resolutie zouden worden vastgelegd. De regeringsfracties gingen op die eis in.

Anti-Vlaamse duivels

Dan begon de bespreking van het wetsontwerp dat de zes randgemeenten bij het Nederlandse taalgebied voegde. Lucien Outers (FDF), de liberaal Georges Mundeleer (die had gebroken met de PVV) en François Persoons (die in 1971 van de PSC naar het FDF zou overstappen) ontbonden nog eens hun anti-Vlaamse duivels. Met een ruime meerderheid, maar toch nog 49 Franstalige tegenstemmen, keurde de Kamer het wetsontwerp op 9 december goed.

Zonder debat aanvaardden de volksvertegenwoordigers de invoeging van vier grondwetsbepalingen waarmee de Senaat al vóór het zomerreces had ingestemd: artikel 3ter (oprichting van drie cultuurgemeenschappen), artikel 6bis (non-discriminatiebeginsel), artikel 32bis (indeling van het parlement in taalgroepen) en artikel 59ter (oprichting van de Raad van de Duitse Cultuurgemeenschap).

De bespreking van en de stemming over de andere ‘communautaire’ grondwetsartikelen verliep tumultueus.

Vlaamse PVV huivert

Namens de Vlaamse liberalen kwam Willy De Clercq op de proppen met een amendement om voor het nieuwe grondwetsartikel 59bis, over de Nederlandse en de Franse Cultuurraad, toch de tekstversie van de Senaat te nemen.

Volgens de tekst die de senatoren hadden goedgekeurd zou de precieze samenstelling van de Nederlandse en de Franse Cultuurraad later met een bijzondere wet geregeld worden. Artikel 59bis bepaalde enkel dat leden ervan parlementslid moesten zijn. De Kamercommissie voor de Grondwetsherziening had, op voorstel van de Waalse federalist François Perin (RW), beslist om meteen in artikel 59bis te bepalen dat alle Kamerleden en alle senatoren tegelijk lid waren van een van beide Cultuurraden.

De Vlaamse PVV huiverde ervoor dat de Cultuurraden daardoor een echt parlement zouden worden. Ze vreesden ook dat de niet-katholieken in de Nederlandse Cultuurraad geminoriseerd zouden zijn. Eyskens was geneigd om het amendement te steunen, maar omdat de Waalse socialisten hem niet volgden, kwam hij daarvan terug. Hoewel hun amendement verworpen werd, keurden de Vlaamse liberalen artikel 59bis mee goed.

‘Diplomatieke’ afwezigheid

Bijzonder woelig ging het er aan toe bij de bespreking van artikel 108ter. Het was over dat artikel, dat de organisatie en werking van de Brusselse agglomeratie regelt, dat de grondwetsherziening vóór het zomerreces was vastgelopen. Renaat van Elslande (CVP) zei dat de nieuwe toegevingen aan de PVV het gevolg waren van de weigering van de Volksunie om in juni 1970 artikel 108ter goed te keuren. Hugo Schiltz en Vic Anciaux (Volksunie) verweten de CVP dat ze de Brusselse Vlamingen overleverde aan de verfransing. Ze kregen het ook aan de stok met radicaal Franstalige Brusselaars die andermaal fel te keer gingen tegen het ‘carcan’ dat rond de agglomeratie werd gelegd.

De stemming over de derde paragraaf van artikel 108ter, die een alarmbelprocedure invoerde in de Brusselse agglomeratieraad, was een dubbeltje op zijn kant. Met amper één stem op overschot (141 ja/68 neen) kreeg de bepaling de vereiste tweederdemeerderheid. Henri Simonet en twee andere Franstalige Brusselse socialisten die in juni nog hadden deelgenomen aan een betoging tegen het ‘carcan’ en van wie werd aangenomen dat ze op de neen-knop zouden drukken, hadden vóór de stemming over artikel 108ter begon, het halfrond verlaten. Zonder hun ‘diplomatieke’ afwezigheid, zou de grondwetsherziening voor de derde keer en vermoedelijk definitief zijn gestrand.

‘Wijsheid en moed’

Met de goedkeuring van artikel 108ter had de regering de gevaarlijkste klip kunnen nemen. Zonder noemenswaardige problemen keurde de Senaat op 10 december de nieuwe tekst goed van artikel 108bis, over de oprichting van agglomeraties en federaties. Een week later passeerden het wetsontwerp over de zes randgemeenten en de door de Kamer overgezonden nieuwe grondwetsartikelen 3bis, 59bis, 59ter en 108ter.

Op 18 december nam de Kamer met een comfortabele tweederdemeerderheid de laatste ‘communautaire’ grondwetsbepalingen aan, onder meer artikel 32 bis (indeling van het parlement in taalgroepen), artikel 80bis (taalpariteit in de ministerraad), artikel 107quater (oprichting van drie gewesten) en artikel 132 (een overgangsbepaling inzake de Université Catholique de Louvain).

Terwijl Eyskens na de laatste stemming onder minutenlang applaus van de regeringsfracties naar het spreekgestoelte stapte, verlieten de Kamerleden van de Volksunie, het RW en het FDF de vergaderzaal. De premier dankte de meerderheid en vooral de leden van de oppositie die ‘de wijsheid en de moed hebben opgebracht om hun verantwoordelijkheid op te nemen teneinde deze grondwetsherziening mogelijk te maken’. Hij zei dat de gewesten en de gemeenschappen daardoor de bevoegdheden kregen ‘qu’on doit et qu’on peut leur donner, en respectant ce qu’il faut respecter pour maintenir cet Etat viable’.

Overlijdensakte

Op 22 december, vandaag vijftig jaar geleden, voltooide de Senaat op zijn beurt de herzieningswerkzaamheden met de goedkeuring van artikel 132 (overgangsbepaling voor de UCL). Ook hier dankte Eyskens de senatoren voor hun medewerking aan de grondwetsherziening. Met de lange staande ovatie die de meerderheidsfracties hem gaven, luidden ze tegelijk de doodsklok over la Belgique de papa.

De overlijdensakte stond in het Belgisch Staatsblad van 31 december 1970, in de vorm van de afkondiging van 22 nieuwe of gewijzigde institutionele en/of communautaire grondwetsbepalingen.

Het oude, unitaire België was dood verklaard, op het nieuwe, federale België zou het nog lang wachten zijn. (slot volgt)

Georges Mundeleer

50 jaar geleden: doodsklokken over het unitaire België