In de Brusselse gemeente Molenbeek zit een leraar al een week thuis, geschorst omdat hij in het zesde leerjaar een Charlie-cartoon had getoond, waarin niet alleen de profeet Mohammed staat afgebeeld maar ook met zijn edele delen zichtbaar, zijn anus alleen afgedekt door een sterretje, daarboven het opschrift: ‘Une étoile est née!’

Straffe kost. Boven de schoolpoort prijkt dan ook het opschrift ‘Aux sources du gai savoir’ (‘De bronnen van het vrolijke weten’), zowaar een verwijzing naar Nietzsche’s boek Die fröhliche Wissenschaft (1882), waarin de beroemde zinsnede ‘God is dood’ voorkomt, naast nog een hoop andere blasfemische beschouwingen. Ik weet niet of iemand dat daar beseft of op de hoogte is van de achtergrond: met zo’n uithangbord moet die cartoon toch wel kunnen, dacht ik.

Niettemin werd de leraar dus geschorst, zogezegd niét omwille van de spotprent op zich, dan wel om het ‘obscene karakter’ ervan. Burgemeester Catherine Moureaux (PS) had de handen vol om haar allochtone kiespubliek te paaien. Het vrolijke weten was meteen tot de orde geroepen: de profeet mag niet afgebeeld worden, en al zeker niet in een quasi-animale gedaante met zijn achterwerk omhoog.

Een creatie van Satan

Meteen is dit een ideale insteek om ons nog eens met de nauwste biologische verwant van de mens bezig te houden: de aap. En vast te stellen hoe dicht we bij dat stadium wel staan, als homo sapiens ofte naked ape. Speciaal de chimpansee doet dingen die wij ook doen: liefhebben, haten, zich vervelen, spelen, empathie betonen naast afgunst, pesten, listen uitdenken, bedriegen, oorlog voeren. Onze soort wordt door biologen wel degelijk bij de mensapen (hominiden) gerangschikt.

Laat die verwantschap nu echter voor menig godvrezende een vloek en een taboe zijn. Ook al is Darwins evolutietheorie in brede kringen aanvaard, de religieuze logica blijft het moeilijk hebben met de aap als voorouder én spiegelbeeld. Voor de drie monotheïstische godsdiensten is de aap een gedegenereerde mens (als straf van God), voor het Christendom is hij zelfs een product van Satan uit jaloezie voor de schepping van Adam en Eva. Voor de islam is, zoals u weet, het varken onrein maar ook voor de aap is deze religie niet mals: de kafir is door Allah op de wereld gezet als negatie van alles wat goed en strevenswaardig is, een voorwerp van spot en misprijzen. Christenen en Joden behoren onder meer tot deze categorie.

Maar de biologie ging ondertussen door met de apenkermis, waarin ook speciale mensen als Mohammed of Jezus of Mozes ballen en een kont bleken te hebben, en, erger nog: zich gedragen als sprekende zoogdieren. Met dank aan Desmond Morris. En zeker ook aan Edgar Rice Burroughs (1875-1950) die de Tarzan-figuur creëerde, de mens die terugkeert naar de jungle en met chimpansees verbroedert. Niet echt halal me dunkt.

De lachende aap

Achter de simpele en zo glasheldere evolutieleer blijven theologische kwesties opdampen. En lijkt de godsdienstvrijheid ook wel een alibi om broodje-aapverhalen als het creationisme in stand te houden. Uit een scriptie voor de Thomas More-hogeschool blijkt dat 94% van de Antwerpse moslimscholieren in de hogere graad aanhanger is van het creationisme. Ook al staat de evolutieleer in de eindtermen. Zelfs bij de moslims in het hoger onderwijs weigert 25% te geloven in de biologische link tussen aap en mens. En het gaat dan ook over wetenschappelijke richtingen als biochemie. Wat doe je met zo’n afgestudeerde ‘wetenschappers’ als de quota voor allochtone werknemers moeten gehaald worden?

De aap zou echter de aap niet zijn als hij niet op een andere manier uit de mouw kwam: als clown, nar, acrobaat, grappenmaker. Doorheen heel de geschiedenis van de humor loopt de verwijzing naar het animale als een rode draad, ondanks alle theologische bezwaren en banbliksems. De clown is de mens-aap die ons herinnert aan onze dierlijkheid en meteen ook het scheppingsverhaal ridiculiseert. Door ermee te lachen accepteren we dat ook (chimpansees kunnen enorm leut hebben), en verzaken we onze goddelijke signatuur. Begrijpt u waarom moslims het zo moeilijk hebben met varkens (genetisch bijna identiek met de mens), apen, maar ook met humor an sich?

Zo wordt dit toch weer een metafysische strijd. De enorme spanning tussen Charlie Hebdo (de karikatuur) en de islam (het beeldverbod omtrent de profeet), die op 7 januari 2015 letterlijk explodeerde, gaat over de status van de mens, als lachend, rebellerend en zelfrelativerend wezen, versus de vrezende, zich onderwerpende mens. De Vrolijke Wetenschap versus het Boek. Voor de nar is niets heilig, cartoonisten zijn apen die andere apen natekenen. De Charlie-redactie was dus een apekot waarvan een aantal losgeslagen exemplaren werd geliquideerd. Zij die het overleefden keerden min of meer vrijwillig terug naar hun secreet, dit keer een 24/24u bewaakte bunker ergens op een onbekend adres in Parijs.

De cultuurstrijd speelt zich dus wel degelijk rond dit soort cartoons af. Wat ons westers denken uniek maakt, is de ironie, we beseffen dat niet genoeg. Spot en zelfspot, we hebben haar zonder twijfel aan de Griekse oudheid te danken: niets is absoluut heilig, humor kruipt als onkruid tussen alle metafysische en ideologische constructen. Zelfs in de christelijke middeleeuwen, die men dikwijls vergelijkt met de huidige status van de islam. Kathedraalbouwers maakten er een leutigheid van om de karikatuur in hun sculpturen te smokkelen.

Begin dit jaar ontdekte men bij restauratiewerken aan de Mechelse Sint-Romboutskathedraal op 60m hoogte een gebeeldhouwde aap die het langs achter met een vrouw doet, vermoedelijk Eva. Van blasfemie gesproken. Opmerkelijk: de versiering (gargouille in het jargon) is vanop de begane grond onzichtbaar, het was echt een joke onder artiesten. In deze middeleeuwse versie van politieke incorrectheid worden meteen seks, humor en taboe-overschrijding met elkaar in verband gebracht. De aap als ornament, verstekeling, sater, spiegelbeeld, parodie, pornografisch element. Charlie in de middeleeuwen.

De rommelpot

Met het ontstaan van de dierentuinen in de 19de eeuw wordt de mensaap weer een kijkstuk voor andere mensapen, een inferieur specimen dat in een kooi thuis hoort, amusant maar goed afgeschermd. De politieke correctheid rukt dan op, de profane versie van het religieuze fanatisme. In een democratie wordt het normaal dat een complete kiespopulatie in een cordon sanitaire wordt geplaatst, een virtuele kooi met gevaarlijke beesten. Doch opgelet: wie naar de apen gaat kijken, voelt dat zij ook de toeschouwer taxeren, als belachelijke Gutmensch.

De Zoo van Antwerpen is een van de oudste en mooiste van Europa. Bij de bevrijding werden de opgepakte ‘zwarten’ in het apekot gestoken: men kon hen gaan bekijken en naar believen uitjouwen of bekogelen met afval. Een therapeutisch ritueel na vijf jaar bezetting. In die middens van dierentuingasten is nadien het semi-ondergrondse blad ‘De Rommelpot’ opgericht, waarvan de redactielokalen in de nacht van 14 op 15 juni 1947 door onbekenden werden opgeblazen. Niets nieuws onder de zon.

Gelukkig werd ’t Pallieterke opgericht, en bleef de Vlaamse aap toch, in allerlei gedaanten, overeind, samen met de ezel en het al even Vlaamse varken. De dierentuin en de boerderij worden voorwerp van satire en parodie, zie ook de roman Animal Farm van Georges Orwell (1945). Sterke anti-establishmentgevoelens spelen rond het idee dat we allemaal in een apekot zitten, met ‘de grootste aap van voor’. Wie kent het kwajongensliedje niet dat teruggaat op een soldatenlied uit de eerste wereldoorlog:

De school dat is een apekot, parlez-vous

De apen zitten twee-aan-twee, parlez-vous

De grootste aap die zit van voor

en doet de zotste kuren voor, inke pinke parlez-vous!

Vuile Mong en zijn Vieze Gasten parafraseerden de tekst in 1974 en vervingen achtereenvolgens ‘de school’ door andere hiërarchische plekken als de crèche, het leger, de fabriek, het bejaardentehuis, allemaal niet ernstig te nemen circussen met de grootste clown in de glansrol. Toen had links nog gevoel voor humor. Vandaag zouden we ‘de school’ verder kunnen vervangen door ’t parlement, het koningshuis, de moskee, de VRT, enzovoort: dit lied biedt mogelijkheden tot onuitputtelijke variatie en stel ik bij deze voor als alternatief Vlaams volkslied.

Dus samengevat: cartoons en biologie, onze sterkste wapens tegen religieuze waandenkbeelden. Iedereen voor aap in een vrolijke wetenschap. Radicale vrijheidsbeleving, geen multiculturele flauwheden. Chapeau toch wel voor die leraar in Molenbeek die nu in zijn secreet zit. Ergens denk ik dat schoolmeesters met enige zin voor kamikaze ons cultuurmeubilair zullen redden. En weet u wat? Ik hoop dat die moslimjongeren ooit toch eens in een lach uitbarsten en vervolgens Darwin gaan lezen. De school dat is een apekot, en het is daar dat we de strijd kunnen winnen, nergens anders.

Georges Orwell

Charlie, Mohammed en het apekot

‘Een komische opera met zo nu en dan een dode’