Van rechtse lui hoor je vaak dat links vroeger beter was: 1848, het algemeen stemrecht, de sociale zekerheid, het antifascistisch front, Algerije, Indochina … Bij enkele van die kwesties heb ik mijn bedenkingen, maar in het algemeen geef ik de nostalgici gelijk. Het mooiste voorbeeld is de Dreyfusaffaire waar links aan de goede, en rechts aan de verkeerde kant stond.

Spionage

Ik heb daar redelijk veel over gelezen. De grote lijnen zijn eenvoudig. Een joodse kapitein in het Franse leger, Alfred Dreyfus, wordt in 1894 veroordeeld voor spionage. Hij zou militaire geheimen hebben verkocht aan de Duitsers. Na zijn veroordeling ontdekt men dat die geheimen eigenlijk verkocht waren door een andere officier. De legerleiding wil haar fout niet toegeven. De linkerzijde eist een nieuw proces. Emile Zola schrijft zijn beroemde brief ‘J’accuse’. Dreyfus wordt in eer hersteld.

Als je het zo samenvat, stelt het allemaal niet veel voor. Toch heeft de zaak gedurende tien jaar de Franse politiek beheerst. De kranten bléven erover schrijven. Er kwamen altijd maar nieuwe processen. En vooral: de affaire zorgde voor (of versterkte) het Franse schisma. Het volk werd opgesplitst in twee kampen: monarchisten tegen republikeinen, katholieken tegen vrijdenkers, antisemieten tegen kosmopolieten, autoritairen tegen democraten.

Ostracisme

Plots gingen kunstenaars en geleerden die van toeten noch blazen wisten zich met politiek moeien. Levenslange vriendschappen kwamen ten einde; broers wilden niet meer tegen elkaar spreken; joden waren niet meer welkom op feestjes. Er werden manifestaties georganiseerd, steuncomités samengesteld, tijdschriften opgericht, advocaten ingeschakeld. Sommige van die advocaten werden neergeschoten op straat. Er werd geld verzameld, geduelleerd, geostraciseeerd.

Men beweert dat de strijd tussen collaboratie en verzet in Frankrijk werd uitgevochten tussen de kinderen en kleinkinderen van de Dreyfusards en de anti-Dreyfusards. Sociologen beweren dat je aan de hedendaagse verkiezingsuitslagen nog altijd ziet in welke streken een van de twee kampen het sterkst stond, 120 jaar geleden.

Nu is alles anders

Over zo’n zaak wil je wel eens wat meer details kennen. En dan wordt het moeilijk: het borderel, de spionerende dienstmeid, de handschriftkwestie, de vervalsingen, homoseksuele relaties tussen officieren en diplomaten, het geheime dossier, het briefje over ‘cette canaille de D.’, en een eindeloze rij eigennamen van militairen met allemaal dezelfde snor zodat je ze moeilijk uit elkaar houdt: Picquart, Henry, Esterhazy, Mercier, Boisdeffre, Sandherr, Gonse, Cavaignac … Ik kon het nooit onthouden.

Maar nu is alles anders. Polanski heeft de affaire verfilmd en dat op zo’n manier gedaan dat ik al die snorren nu wel uit elkaar kan houden. Ik weet nu voor altijd hoe dwaas Henry uit zijn ogen keek, althans in de film, en ik zal niet vergeten dat Picquart voortreffelijk piano speelde, dat Esterhazy op een operetteheld leek, dat generaal Gonse vaak in de tuin werkte en dat dat Sandherr beefde als een blad omdat hij syfillis had. Daar ben ik de regisseur erg dankbaar voor.

Over Dreyfus of over Polanski?

Het is ook een mooie film vind ik, een beetje traag, zoals we van Polanski gewend zijn, maar bij zo’n ingewikkeld kluwen had die traagheid als voordeel dat zelfs ik de draad goed kon volgen. Sommige recensenten prijzen de ‘nuchtere’ toon van het verhaal, anderen vinden die toon ‘koud’. ’t Komt ongeveer op hetzelfde neer. Weer anderen brengen de film in verband met Polanski’s eigen proces en veroordeling vanwege seksuele betrekkingen met een meisje van 13.

In een erg onrechtvaardige recensie op Indiewire schrijft David Ehrlich: ‘Of course … the film isn’t really a film about the Dreyfus Affair at all.’ (‘Natuurlijk…gaat de film eigenlijk helemaal niet over de Dreyfusaffaire.’) Dat is onzin. Polanski heeft weliswaar verklaard dat de film hem herinnerde aan zijn eigen ervaring met het gerecht, de media en de publieke opinie, maar in de film merk je daar niets van. Die Ehrlich weet geloof ik niet veel van Dreyfus af, anders zou hij moeten toegeven dat elke klemtoon in de film volledig door de zaak van 1894 is ingegeven, en geen enkele door die van 1977. Polanski heeft zorgvuldig alles vermeden wat had kunnen wijzen op een overeenkomst met zijn eigen zaak.

Hartstochtelijk geloven …

Toch bestaan die overeenkomsten. Als iemand als Polanski, Woody Allen, Kevin Spacey of Bart De Pauw vandaag beschuldigd wordt van seksueel wangedrag, staan er onmiddellijk tienduizenden klaar om hartstochtelijk te geloven dat die beschuldigingen waar zijn en dat weer eens een man zich als seksueel roofdier heeft gedragen. Het dossier moeten de gelovigen daarvoor niet kennen; het is voldoende dat iemand zich een slachtoffer noemt.

In de Dreyfuszaak waren er eveneens tienduizenden mensen die hartstochtelijk geloofden in de schuld van Dreyfus. Ook zij moesten het dossier niet kennen, dat trouwens geheim was; het was voor hen voldoende dat de naam van het leger werd besmeurd en dat Dreyfus een jood was. Dat hartstochtelijk geloven zonder bewijs, aan het einde van de negentiende en aan het begin van de eenentwintigste eeuw, is een opvallende overeenkomst.

Twee kampen toen, één kamp nu

Er is ook een verschil. In het Frankrijk van 1890 waren er naast de tienduizenden anti-Dreyfusards ook tienduizenden Dreyfusards die even hartstochtelijk geloofden als hun tegenstanders, maar dan in de onschuld van hun held; die tienduizenden geloofden ook zonder veel bewijs. Het was voor hen voldoende dat generaals en kolonels een jood vervolgden om te concluderen dat die ónschuldig was. Er waren, zoals ik al zei, twee kampen.*

Maar waar is vandaag het andere kamp als een publieke persoon door #MeToo-vrouwen beschuldigd wordt van seksueel wangedrag? Die mensen moeten bestaan, mannen bijvoorbeeld die zonder veel bewijs, rotsvast geloven dat die #MeToo-vrouwen, zoals alle vrouwen, liegen tot ze scheel zien. Ze bestaan, maar ze houden zich schuil op de sociale media. In nette kranten, op nette televisieprogramma’s en op nette Hollywoodfeestjes komen ze niet aan het woord. Je had, zou je kunnen zeggen, in de Dreyfustijd twee politiek correcte stromingen, met hun eigen woordvoerders, partijen en kranten. In de #MeTootijd heb je er maar één.

Wherever the evidence leads

Polanski heeft zijn film terecht opgehangen aan de figuur van kolonel Picquart zonder wie de Dreyfuskwestie nooit een affaire zou zijn geworden. Picquart was een militarist en een antisemiet, en dat is hij altijd gebleven. Hij geloofde in de schuld van de jood. Maar toen hij bewijs van het tegendeel vond, liet hij zich dáárdoor leiden, en niet door zijn geloof. Hij was bereid zijn weg te vervolgen ‘wherevever the evidence leads’. Dat is mooi.

* Je had in de twee kampen ook ongelovigen, of althans lui voor wie de schuld van Dreyfus slechts een bijzaak was. De anti-Dreyfusard Charles Maurras vond de kwestie van schuld of onschuld onbelangrijk. Waar het om ging was het prestige van het leger. De Dreyfusard Julien Benda, van zijn kant, was alleen geïnteresseerd in het volgen van de abstracte rechtsprincipes. Als Dreyfus schuldig was geweest, schreef hij, dan zou hij hem met nog meer enthousiasme hebben verdedigd omdat die schuld door het ‘geheime dossier’ niet op een rechtsgeldige manier was vastgesteld.

Georges Picquart

Dreyfus en #MeToo