In opdracht van Vlaamse minister van Binnenlands Bestuur Bart Somers (Open VLD) deed de Antwerpse universiteit onderzoek naar de uitdagingen en problemen waarmee ‘geloofsafvalligen’ in Vlaanderen geconfronteerd worden. De kans dat het onderzoek, uitgevoerd onder leiding van moraalfilosoof Patrick Loobuyck, op het terrein veel verandert voor ‘geloofsafvalligen’ lijkt eerder gering. De angst om op gevoelige (moslim)tenen te trappen, slingert zich als een rode draad doorheen het eindverslag.

In december publiceerde Doorbraak Magazine een uitgebreid verhaal over het vaak helse traject van moslims die van hun geloof af willen. Ook in Vlaanderen. Eén van de getuigenissen daaruit, leest u ook hier. Van een compleet sociaal isolement over fysiek geweld tot zelfs doodsbedreigingen.

Moeilijk zoeken naar respondenten

Nu is de islam uiteraard niet de enige godsdienst die het geloofsafvalligen af en toe lastig maakt. Vanuit dat besef besloot Vlaams minister Somers in oktober 2021 bij het Centrum voor Ethiek (UA) een onderzoek te bestellen naar de ‘ervaringen bij verandering of afstand van religie of levensbeschouwing’. Die studie ligt er nu, op basis van een lastige zoektocht naar respondenten die hieraan wilden meewerken.

‘Vaak zijn zij niet geneigd om met vreemden te praten over zo’n gevoelig thema, en al zeker niet om het achterste van hun tong te laten zien’, schetst mede-onderzoeker Gert Verschraegen de uitdaging. ‘Er bestaan bovendien ook geen administratieve data waarop we eventueel een beroep konden doen.’ Finaal werden 43 respondenten die al dan niet volledig afstand deden van hun geloof bereid gevonden om mee te werken. Dertig procent daarvan waren vroeger moslim, 28 procent waren christenen, 18 procent joden en nog eens 23 procent waren vrijzinnigen of ongelovigen die de stap in omgekeerde richting zetten. Ruim zestig procent van hen was ook jonger dan dertig.

Verbale en fysieke bedreigingen

Bij de voorstelling van de onderzoeksresultaten benadrukte Patrick Loobuyck dat zowel de bijbel als de koran behoorlijk gewelddadige passages bevatten als het om de omgang met geloofsafvalligen gaat. Dat klopt uiteraard, maar terwijl je vandaag vergeefs zal zoeken naar christenen die echt moesten onderduiken nadat ze hun geloof opgaven, verschijnen er met de regelmaat van de klok wél boeken of schrijnende getuigenissen van ex-moslims. De rode draad daarin? Verbale en fysieke bedreigingen én geweld, een anoniem bestaan onder een valse naam en vaak zeer verregaande sociale vervreemding.

Mogen we het dan ook vreemd vinden dat het onderzoek van de Antwerpse universiteit min of meer blind blijft voor de risico’s die toch vooral ex-moslims lopen? Jazeker, de onderzoekers beklemtonen dat ook Joden – zeker als ze in een zeer gesloten gemeenschap leefden – in een verregaand sociaal isolement dreigen te belanden. En ze concluderen ook – niet geheel verrassend – dat christenen die hun geloof opgeven weinig of geen drempels ervaren.

Maar wanneer het over ex-moslims gaat, blijft het onderzoek toch vooral steken bij de vaststelling dat vele ex-moslims een dubbelleven moeten leiden, vooral om hun ouders of de rest van de familie niet te shockeren. En het onderzoek concludeert – al evenmin echt verrassend – dat religie, cultuur en traditie binnen de islam zeer nauw verweven zijn, waardoor het voor moslims nog een stuk lastiger is om het geloof echt volledig af te zweren.

Veilige opvang

Verrassend genoeg eindigt het daar, en staan de onderzoekers alvast in hun conclusies en beleidsaanbevelingen helemaal niet stil bij de bedreigingen en het intrinsieke risico op geweld waar veel ex-moslims aan blootgesteld staan. Ter illustratie daarvan: toen we eind vorig jaar voor ons verhaal over geloofsafvalligen de oprichter van een vereniging voor ex-moslims interviewden (anoniem overigens), kaartte die dat probleem net héél uitdrukkelijk aan. ‘Eigenlijk houden we het bewust kleinschalig en zoeken we de publiciteit niet op, anders volgen er vroeg of laat doodsbedreigingen. Enkele jaren terug hebben we in Gent een boek voorgesteld: de uitbater van de zaal stelde wel als voorwaarde dat we toelating kregen van de politie. Uiteindelijk waren er gewapenden politieagenten in burger aanwezig’.

Ook de vraag naar een veilige opvang voor ex-moslims die hun gezin of sociale omgeving moeten ontvluchten, komt in studieresultaten nergens aan bod. Het onderzoek heeft het daarentegen wél uitdrukkelijk – en wellicht ook niet onterecht – over het risico dat ex-moslims soms in groepen of verenigingen belanden die er een duidelijke politieke ideologie op nahouden. Waardoor ze dan soms tegen hun zin ingeschakeld dreigen te worden in een islamofobisch discours. Gevraagd naar een reactie op die toch wel zeer algemene onderzoeksresultaten en beleidsaanbevelingen, houdt Vlaams minister Somers zich liever op de vlakte. Via zijn woordvoerder verwijst hij daarvoor door naar de onderzoekers zelf. Op de vraag hoe hij hier nu, als Vlaams minister van Binnenlands Bestuur en Gelijke Kansen, beleidsmatig verder mee aan de slag wil gaan, volgt enkele de belofte dat de studie binnenkort zeker aan bod zal komen binnen de bevoegde commissie.

Politie

Ook Peter Calluy, gewezen straathoekwerker in Boom én woordvoerder van de Vlaamse vereniging van ex-moslims, werd door de onderzoekers gehoord in het kader van hun opdracht. Hij toont zich verheugd dat zijn vereniging voor het eerst ook betrokken werd bij een dergelijk onderzoek, maar verwacht niet dat de studie op het terrein veel zal veranderen.

‘Waarom wordt er niet ingezet op sensibilisering van de politiekorpsen rond dit probleem, zodat zij weten hoe ze moeten reageren als slachtoffers bij hen komen aankloppen? Of waarom neemt de overheid niet het initiatief om zelf een safehouse op te richten voor moslima’s die hun geloof – en dus haast altijd ook hun hele sociale omgeving – de rug toekeren? Het valt me op dat de beleidsaanbevelingen vooral heel breed gaan, en dat er nooit wordt stilgestaan bij de verantwoordelijkheid van de godsdiensten zelf, en hun vertegenwoordigers in Vlaanderen. Maar goed, ik blijf hopen dat dit onderzoek toch een eerste aanzet kan zijn tot een breder en diepgaander debat over deze problematiek.’

Gert Verschraegen

Onderzoek blind voor gevaren die ex-moslims lopen, uit angst op gevoelige tenen te trappen