De Nederlandse rechtsfilosoof Paul Cliteur (Universiteit Leiden) werd enkele dagen geleden door een bijzondere onderzoekscommissie vrijgesproken van vermeend antisemitisme en racisme. Hoe een universiteit zich verleiden tot het instellen van een onderzoek en waarom deze nu hopelijk dit bestuurlijk optreden zelf best ook onder de loep legt.

Intellectuele mentor

Professor Cliteur is een van de meest spraakmakende filosofen van dit ogenblik en gaat met zijn denkbeelden vaak in tegen het mainstream-denken. Paul Cliteur studeerde rechten en filosofie en promoveerde begin 1989 op het proefschrift Conservatisme en cultuurrecht. Hij is thans hoogleraar encyclopedie van het recht aan de Universiteit Leiden, waar hij op 28 mei 2004 zijn rede ‘De neutrale staat, het bijzonder onderwijs en de multiculturele samenleving’ hield. Zijn werkzaamheden omvatten vooral het juridische, cultuurhistorische, filosofische en ethische gebied.

Hij was tot voor enige tijd ook senator voor de FVD (Forum voor Democratie) en is ook bezieler van het Renaissance Instituut (het onderzoeks- en opleidingsinstituut van FVD). Hij begeleidde Baudet bij zijn promotie en wordt gemeenzaam wel ook Baudets intellectuele mentor genoemd.

In het vizier van activisten

Het is niet de eerste keer dat de Leidse hoogleraar in het vizier van activisten terecht komt. Cliteur is immers bekend voor zijn opiniërende werk. In het boek van Dirk Verhofstadt, In gesprek met Paul Cliteur. Een zoektocht naar harmonie uit 2012 komt men meer te weten over zijn visie op de vrijheid van meningsuiting, over het belang van de scheiding van kerk en staat, het recht op zelfbeschikking en de gelijkwaardigheid van elke mens. Hij heeft ook een uitgesproken visie op de multiculturele samenleving.

Cliteur schuwt inderdaad het debat niet en laat zich dan ook regelmatig horen. En dat wordt en werd niet steeds gesmaakt. De rector magnificus van de Leidse universiteit Carel Stolker bleef echter voorstander van het disputatio, het stevige debat en de intellectuele vrijheid: binnen zijn universiteit diende immers plaats te zijn voor alle opvattingen. Zich omringen met louter gelijkgestemden, het omvormen van de universiteit tot een safe place (tendens overgewaaid uit de Angelsaksische wereld) zag hij niet zitten.

In een interview in Elsevier Weekblad waarin hij het heeft over de opmerkingen die hij soms te slikken krijgt omdat bepaalde van zijn hoogleraren weer eens expliciet standpunt hadden ingenomen, stelde hij dat men de knallende debatten en onorthodoxe sprekers niet mag schuwen. Bij twijfel: wél doen. Tegenstellingen moet je opzoeken, niet maskeren. Een universiteit hoort de vrije meningsuiting te koesteren en inderdaad niet toe te geven aan de seminaristen van het goede gevoel voor wie elke confrontatie met opinies en feiten, die ze als kwetsend zouden kunnen ervaren, moet worden vermeden. Het verkeerde evenwel…

Trial by twitter

Onorthodoxe sprekers worden immers wel gemeden en indien nodig, bestreden. In het geval van professor Paul Cliteur ging het niet om het rechtstreeks verstoren van een college of debat door acties van bv. social justice warriors maar, zoals Cliteur zelf benadrukt, om een subtiele trial by Twitter. Alles begon blijkbaar met een artikel op GeenStijl, een website die zichzelf definieert als tendentieus, ongefundeerd & nodeloos kwetsend. Het artikel werd vervolgens kritiekloos overgenomen en drong zelfs de academische wereld binnen. Uiteindelijk werd aan de rector, via Twitter, gevraagd afstand te nemen van professor Cliteur. De beschuldiging luidde dat hij vermeende antisemitische uitlatingen van Forum voor Democratie-leider Thierry Baudet had genegeerd.

Cliteur begeleidde inderdaad Baudet in 2012 in Leiden bij zijn promotie. Hij zou dus, luidens de beschuldiging, wel op de hoogte moeten zijn geweest van deze mogelijk antisemitische uitlatingen en niet zijn opgetreden. Er werd hem ook verweten onvoldoende afstand te hebben genomen van Baudet. Cliteur had, naar aanleiding van de neerlegging van zijn functie als senator, omdat hij naar eigen zeggen motivatie miste om door te gaan, laten weten de ideologische lijn van Forum, zoals die in het kiesprogramma te vinden is, nog steeds te onderschrijven.

Het geheel werd echter ook gelieerd aan extreemrechtse uitspraken in appgroepen waarbij leden van de jongerenvereniging van de partij van Baudet betrokken zouden zijn. Het bestuur van Forum voor Democratie besliste te onderzoeken of er inderdaad sprake was van dergelijke uitspraken en of deze uitspraken effectief gedaan waren door leden van FVD/JFVD, inclusief leden met bestuursfuncties. In een latere reactie verduidelijkte professor Cliteur ook ondubbelzinnig afstand te nemen van kwalijke uitspraken in berichten die opduiken in appgroepen van jongeren.

Commissie Corstens

Rector magnificus Carel Stolker vond het geheel blijkbaar vatbaar voor verder onderzoek omdat het verwijt van een patroon van antisemitisme rond Forum zorgelijk was en ook Cliteur raakte. Een behoorlijke koerswending. Een externe onderzoekscommissie werd door het college van bestuur op 2 december 2020 ingesteld. De opdracht van deze commissie was mogelijke uitlatingen van antisemitisme binnen de universiteit te onderzoeken en ook na te gaan hoe de faculteit, als er inderdaad sprake was van antisemitisme, daarmee omging.

Voorzitter was prof. Corstens, oud-President van de Hoge Raad en hij werd bijgestaan door drs. A.M.C. Eijsink, voormalig lid van de Tweede Kamer en mr. M.C. Aarts, oud-notaris. De commissie overhandigde op 28 januari 2021 haar onderzoeksresultaten aan het college van bestuur van de Universiteit Leiden. Voor dit onderzoek werden maar liefst 27 promovendi en oud-promovendi, medewerkers en oud-medewerkers van de universiteit gehoord. Het verslag is, bijlagen inbegrepen, 63 blz. lang.

Vrijspraak over de gehele lijn

In een officiële mededeling laat de universiteit weten dat de Commissie Corstens tot de heldere en ondubbelzinnige conclusie is gekomen dat er geen enkele aanwijzing is voor dergelijke uitlatingen van antisemitisme binnen de universiteit. Anders gesteld: er is geen spoor te vinden dat de thesis van antisemitisme binnen de afdeling van de Faculteit der Rechtsgeleerdheid van de Universiteit Leiden kan onderbouwen. De Commissie stelt vast dat Prof. Cliteur wat betreft antisemitisme binnen de Afdeling niets valt te verwijten.

De commissie wijst er echter ook op dat hier niet enkel een hoogleraar werd geviseerd en geschaad, maar dat ook de universiteit onrecht werd aangedaan. Hierdoor is ten onrechte het aanzien van de afdeling en daarmee ook dat van de Faculteit der Rechtsgeleerdheid en de Universiteit Leiden aangetast.

Ten slotte vraagt de onderzoekscommissie dat onverwijld ruime bekendheid aan de conclusies van het rapport zou worden gegeven. De commissie adviseert ook dat men zich bewuster zou zijn van de potentiële effecten van het gebruik van sociale media en pleit ervoor om het gesprek daarover aan te gaan. De universiteit zelf liet ondertussen weten samen met het faculteitsbestuur meteen in gesprek met medewerkers en studenten van de afdeling en van de andere afdelingen te gaan om de rust en het wederzijds vertrouwen te herstellen.

Voorbij?

Is alles hiermee van de baan. Er kan aan worden getwijfeld. Professor Cliteur analyseert in zijn boeken immers onder meer de interne spanningen in de democratische rechtsstaat, stelt vragen bij onze staatsinstellingen, raadt religie als instrument tot inburgering af, ergert zich aan het cultuurrelativisme dat heel wat intellectuelen en politici in de greep houdt, wil in plaats van een geïnstitutionaliseerd religieus pluralisme, een autonome, niet-religieuze ethiek die een moreel Esperanto als maatschappelijke taal hanteert en roept op tot het verdedigen van de idealen van de verlichting.

Stof genoeg om ergens een grond voor een afrekening te ontdekken. Antisemitisme en racisme als grond voor de inbeschuldigingstelling deden het alvast niet, waarom het dus niet met bijvoorbeeld de beschuldiging van xenofobie en islamofobie proberen? Zoals Cliteur zelf stelde in een interview: hij heeft het weliswaar niet over de islam en alleen over islamisme en jihadisme, maar dat geeft niet. Dat is allemaal maar academische haarklieverij. Het volstaat gewoon voortdurend te herhalen dat hij over de islam schrijft, daarmee over moslims, en daarmee een racist is.

De vraag is, zoals Geert Walling in zijn column ‘Het Leidse showproces’ in Elsevier Weekblad schrijft, of de universiteit nog wel een veilige intellectuele vrijhaven is. De drukdoenerij zal wellicht moeilijk te bannen zijn uit de academische wereld. De woke, het nieuwe cool, zal blijven rondspoken. Universiteiten moeten echter de moed hebben om de gekkies te ontmaskeren. Het is, dixit Walling, wellicht ook interessant om te vernemen wat de kostprijs van dit geintje was en hoe de universiteit zal omgaan met deze opzichtige politieke afrekening.

Woke, woker, wokest …

Het is blijkbaar een bewustzijnswedstrijd geworden. Het is echter geen helemaal geen wedstrijd, waarschuwde Gijs van der Sanden in Vrij Nederland enige tijd geleden. Dit streven naar morele superioriteit werkt immers polarisatie in de hand. In de plaats van het gesprek, het pogen te begrijpen is er de minachting gekomen. Misschien kan de motive attribution asymmetry hier op worden toegepast: woke zijn vloeit voort uit intrinsieke goedheid en liefde, terwijl wie geen woke-lidmaatschap heeft, wel gedreven moet worden door ongenoegen en egoïsme. De betrokkene is moreel inferieur en verdient dus minachting en verbanning.

Moraal, een heel eigenaardige praktijk, zei John Gray. Benieuwd trouwens ook wat wijlen professor Cleveringa hier allemaal van zou hebben gedacht. Die rechtsautoriteit protesteerde in 1940 openlijk tegen het ontslag aan de universiteit van Joodse collega’s.

Gijs van der Sanden

De jacht op Paul Cliteur