Het is zeldzaam maar op Paasmaandag kon ik nog eens volmondig instemmen met het standpunt van De Morgen-hoofdredacteur Bart Eeckhout: ‘Niettemin verwacht een bevolking op een moment van crisis aanwezig gezag en verantwoordelijkheidszin van zijn leiders. Dat gezag is er momenteel niet in België, we kunnen het niet anders zeggen.’ (De Morgen, 13 april 2020) Sinds enkele weken is men daar op de redactie zeer kritisch over de Belgische en Vlaamse aanpak van deze coronavirusepidemie. Waarvan akte.

Verantwoordelijkheidzin

Terwijl de individuele keuzevrijheid na WOII sterk groeide, lijkt dat met de verantwoordelijkheidszin niet het geval te zijn. Het zijn nochtans twee zijden van dezelfde medaille. De onkunde en passiviteit die het grootste deel van de bevoegde Belgische en Vlaamse ministers sinds de uitbraak van het coronavirus ten toon spreiden, lijkt grenzeloos. Geen tot slechte voorbereiding, een veel te late sense of urgency, geen daadkracht laat staan probleemoplossend vermogen, geen focus op hoofdzaken. En dit tot op vandaag.

De West-Vlaamse professor Marketing Rudy Moenaert, die onlangs zijn vader verloor aan de ziekte in een woonzorgcentra, verwoordde het in Het Laatste Nieuws van 14 april zeer scherp: ‘Politici moeten worden afgerekend op de kwaliteit van hun beslissingen vooraf, niet op hun uitleg achteraf.’ Even verder vervolgt hij: ‘De diverse regeringen hebben ruim boven de hun toegemeten stand geleefd, en ver onder het verwachte verstand gepresteerd. Het subsidiëren van konijnenfluisteraars en mobiscores zijn slechts anekdotes van een overheidsbeleid dat iedereen terwille wil zijn, en faalt op de belangrijke momenten.’ Niet de hoogte van beschikbare overheidsmiddelen is belangrijk, die zijn er in België zeker niet te weinig, wel wat men ermee doet.

Stuurlui

Naast de federale minister van Volksgezondheid Maggie De Block (OpenVLD), faalde ook haar Vlaamse tegenpool Wouter Beke (CD&V) over de hele lijn. Meer dan 40% van de Vlaamse doden sterft in de woonzorgcentra. Het doet niet alleen vragen rijzen over in hoeverre die ouderen nog voldoende medische zorg krijgen, en al dan niet bewust aan hun lot worden overgelaten om de intensieve zorg niet te veel te belasten. Maar eveneens heeft de Vlaamse burger recht te weten welke maatregelen Wouter Beke nam sinds 23 januari, de start van de lockdown in het Chinese Wuhan. Toen hadden, zeker op Volksgezondheid, alle alarmbellen moeten afgaan.

Sommigen opperen wel eens dat de beste stuurlui aan wal staan. Misschien zit daar een grond van waarheid in. Doeners maken fouten, leren eruit en maken daarna vooruitgang. De Italiaanse neuroloog en Nobelprijswinnares Rita Levi-Montalcini gaf haar autobiografie dan ook als titel Elogio dell’imperfezione, of ‘Ode aan de imperfectie’. Alleen door fouten te maken, kan de wetenschap vooruitgang boeken. En zo is het ook in het dagelijkse leven. Ook bij een pandemie maakt men fouten. Maar vandaag is niet het ‘doen’ het probleem, maar het ‘niets doen’.

Het wordt dan ook halsreikend uitkijken naar een onderzoekscommissie die de daden van de verschillende ministeries, en dan vooral die van Volksgezondheid, onderzoekt. Vooral dan om bij de volgende pandemie niet dezelfde fouten te maken en beter voorbereid te zijn. Echter, gezien er sinds eind 2005 een operationeel plan voor het beheer van een grieppandemie bestaat, dat meermaals werd herzien [1], is de vraag wat die goedbetaalde stuurlui op het schip daarmee deden. Niet kiezen of geen beleid voeren, is ook een keuze of een beleid. Dodelijk in dit geval.

Collectieve verantwoordelijkheid

Vlaams minister-president Jan Jambon (N-VA) wist op 12 april 2020 reeds in een studiogesprek bij VTM te vertellen dat Wouter Beke niet te laat in gang was geschoten, maar snel en adequaat had ingegrepen. Nu zijn begrippen als ‘snel’ en ‘adequaat’ relatief, en afhankelijk van welke norm men hanteert. Gezien Jambon, met de voltallige N-VA-partijtop op 12 maart nog in de ontkenningsfase zat, kan hij maar beter die norm niet al te hoog leggen voor anderen. Zeker indien men de politieke schade zoveel mogelijk wil beperken. Ook de liberale coalitiepartner bakt er op federaal nivaeu niet veel van, en dus is iedereen mild voor elkaar.

Niet alleen de norm voor goed bestuur ligt laag, men probeert er ook steeds meer een collectief falen van de maken. Zo leest men regelmatig ‘Niemand zag het aankomen’ of ‘Andere landen doen het even slecht’. Het doet denken aan wat de socialistische voorzitter en meervoudig oud-premier Bettino Craxi verklaarde op 3 juli 1992 voor de Italiaanse Kamer van Volksvertegenwoordigers na het uitbreken van Tangentopoli, een van de grootste corruptieschandalen uit de geschiedenis van de Italiaanse republiek: ‘En toch, wat er moet gezegd worden en wat iedereen reeds weet, is dat veel van de politieke financiering onregelmatig of illegaal is. […] Ik denk niet dat er iemand in deze zaal is die kan rechtstaan en onder ede het tegenovergestelde kan beweren: vroeg of laat zouden de feiten hun meineed ontmaskeren.’[2]

Craxi

Craxi ontkende de illegale partijfinancieringen niet, maar meende dat iedere Italiaanse partij schuldig was aan corruptie. De oproep van Craxi was eerder een waarschuwing: niet alleen zijn eigen partij, de Partito Socialista Italiano (PSI), maar iedere partij zou vroeg of laat aan de beurt komen bij het onderzoek Mani Pulite (‘Schone Handen’). Zijn verdedigingsstrategie was: ‘Tutti colpevoli, nessun colpevole.’ (Indien iedereen schuldig is, dan is niemand schuldig.) De bedoeling was om zoveel mogelijk politieke steun te verwerven voor een soort ‘algemeen pardon’.

Zijn partijgenoot en toenmalig premier Giuliano Amato probeerde enkele maanden een decreet te laten goedkeuren dat illegale partijfinanciering depenaliseerde en gerechterlijke schikkingen voor omkoping en corruptie uitbreidde. Echter, toen het plan voortijdig uitlekte in de media volgde een storm van protest, zowel bij de Italiaanse bevolking als bij de onderzoekrechters van Mani Pulite. Het decreet werd afgevoerd, en een jaar later vluchtte de eens zo machtige Craxi naar het Tunesische Hammamet, bij zijn goede viend Ben Ali.

Gebrek aan verantwoordelijkheidszin

Ook in Vlaanderen en België lijken sommige al meer bezig te zijn met elkaars politiek vel te redden, en dus tevens ook het eigen. Het gebrek aan verantwoordelijkheidszin in de maatschappij, zowel individueel als collectief, zorgt dan ook al jaren voor een groeiende middelmatigheid tot in de hoogtste politieke machtsniveau’s. De kostte vroeger veel geld, en vandaag ook mensenlevens.

Naarmate deze pandemie vordert, zal het politiek motto ‘Tutti colpevoli, nessun colpevole‘ dan ook steeds luider klinken. Echter om rampen als deze te voorkomen in de toekomst is ook hier een onafhankelijke onderzoekscomissie ‘Propere Handen’ nodig die de individuele verantwoordelijkheden van elke minister blootlegt.

[1]:https://www.health.belgium.be/sites/default/files/uploads/fields/fpshealth_theme_file/advies_48_pandemie.pdf

[2]: Paolo Franchi, Corriere della Sera, Roma, 4 luglio 1992, p. 3.